ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ ΚΑΙ ΑΜΦΙΠΟΛΗ

 

Η πολύ καλή φίλη του ιστολογίου αρχαιολόγος Φωτεινή Αναστασοπούλου επ΄ευκαιρία της επετείου της ιδρύσεως της Αλεξανδρείας στις 7 Απριλίου  μας παραθέτει κάποιες ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες για αυτήν.

Η ίδρυση της Αλεξάνδρειας

Από τις πολλές πόλεις που ίδρυσε ο Αλέξανδρος σε διάφορες τοποθεσίες της αχανούς αυτοκρατορίας του, η Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου αναδείχθηκε η σημαντικότερη και η κατ’ εξοχήν διαχρονική.

Οι τελετές ίδρυσης της Αλεξάνδρειας έγιναν –όπως αναφέρει ο Ψευδο-Καλλισθένης (1.31.2), την 25η μέρα του μήνα Τυβί του έτους 331 π. χ.

Κατά τη ρωμαϊκή περίοδο, η 25^η Τυβί αντιστοιχούσε στην 20η Ιανουαρίου, αλλά το 331 π.χ., όταν δεν είχε ακόμα υιοθετηθεί το ιουλιανό ημερολόγιο, αντιστοιχούσε στη σημερινή 7^η Απριλίου.

Η παράδοση θέλει ο Αλέξανδρος να επιλέγει την ιδανική τοποθεσία για την ίδρυση της πόλης υπό την καθοδήγηση του ίδιου του Όμηρου! Λέγεται ότι είδε τον Όμηρο να εμφανίζεται σ’ ένα όνειρό του και ν’ απαγγέλει τους στίχους της Οδύσσειας που περιγράφουν πως ο Μενέλαος βρίσκει καταφύγιο στη νήσο Φάρο καθώς επιστρέφει από την Τροία. Σχετικά μ’ αυτό το όνειρο μας διηγείται ο Πλούταρχος (Αλεξάνδρου Βίος 26) «ο Αλέξανδρος σηκώθηκε αμέσως από το κρεβάτι του και έσπευσε στη Φάρο… σύντομα εντόπισε το μέρος που έκρινε ως ιδανική τοποθεσία. Πρόκειται για μια στενή γλώσσα ξηράς, όχι πολύ διαφορετική από ισθμό, που το πλάτος της είναι ίσο με το μήκος της. Από τη μια πλευρά της υπήρχε μια υπέροχη λίμνη και από την άλλη η θάλασσα, ένας όρμος κατάλληλος να μετατραπεί σε ευρύχωρο λιμάνι. Έτσι, αφού δήλωσε ότι ‘’Ο Όμηρος, εκτός από τα υπόλοιπα θαυμαστά του χαρίσματα, αποδείχθηκε και άριστος αρχιτέκτονας’’ παράγγειλε να σχεδιαστεί μια πόλη κατάλληλη για το έδαφος και τις δυνατότητες της τοποθεσίας.»

Οι στίχοι της Οδύσσειας που ενέπνευσαν τον Αλέξανδρο (Οδύσσεια δ.354-355): «σ’ ένα νησί στη θάλασσα την πολυκυματούσα, μπροστά στην Αίγυπτο και Φάρο τ’ ονομάζουν, αλάργα τόσο, όσο μπορεί σε μια μέρα να φτάσει κοίλο καράβι, αν πίσω του φυσάει τ’ αγέρι πρίμο. Κι έχει λιμάνι σφαλιστό, όθε τα μαύρα πλοία τα ρίχνουν μες στο πέλαγο, νερό γλυκό όταν πάρουν.»

Βέβαια, θα πρέπει να αναγνωρίσουμε στον Αλέξανδρο τη διορατικότητα που διαθέτουν οι ιδιοφυείς άνθρωποι. Ο Αλέξανδρος ήθελε την Αίγυπτο για να εγκαταστήσει εκεί τον ναύσταθμο που χρειαζόταν στην πορεία που σχεδίαζε προς τη δύση: οι λαοί της δύσης ήταν δεινοί θαλασσοκράτορες και ο Μακεδόνας στρατηγός έπρεπε να προετοιμαστεί ανάλογα. Αλλά το κυριότερο, όπως ακριβώς το επισημαίνει και ο Όμηρος, το λιμάνι αυτό είναι δυσπρόσιτο από θαλάσσης. Επιπλέον, το λιμάνι της πόλης θα ευνοούσε τις μεταφορές και το εμπόριο και θα την καθιστούσε κέντρο του κόσμου. Πράγματι, η Αλεξάνδρεια αναδείχθηκε σε μια ανθηρή εμπορική μητρόπολη αλλά και σε ένα σπουδαιότατο πολιτιστικό και πολιτικό κέντρο.

Οι Φαραώ, για τις εμπορικές συναλλαγές της χώρας τους δεν ενδιαφέρθηκαν ποτέ για τη Μεσόγειο, αλλά μόνον για την Αφρική. Καμιά από τις πρωτεύουσές τους δεν ήταν στα παράλια. Ουσιαστικά καμιά απολύτως πόλη τους δεν ήταν κοντά στη θάλασσα. Ο φιλέλλην φαραώ Άμασις δεν επέτρεψε στους Έλληνες εμπόρους να μένουν στις πόλεις των Αιγυπτίων. Τους ανάγκασε να χτίσουν μια συνωστισμένη πόλη πάνω στους βάλτους του Νείλου, τη Ναύκρατι, και μόνο εκεί μπορούσαν να ασκούν τις εμπορικές τους δραστηριότητες. Για τους φαραώ, η Αίγυπτος ήταν μια Αφρικανική δύναμη. Για τους Πτολεμαίους μια παγκόσμια.

Έτσι, το καλοκαίρι του 332 π. χ., ο Αλέξανδρος και ο στρατός του είχαν καταλάβει – και είχαν καταστρέψει - την Τύρο, το σημαντικότερο ίσως λιμάνι της ανατολικής Μεσογείου. Πιθανόν μετά από αυτό το γεγονός ο Αλέξανδρος θέλησε να φτιάξει ένα νέο μεγάλο λιμάνι στην περιοχή, μια νέα Τύρο. Επέλεξε να χτίσει τη νέα πόλη κοντά στην Ελληνική Ναύκρατι, εβδομήντα περίπου χλμ. από αυτήν, στο Κανωπικό στόμιο του Νείλου.

Η επιλογή του σημείου της νέας πόλης ήταν στρατηγικά και εμπορικά σημαντική. Το Κανωπικό στόμιο ήταν μεγαλύτερο από το Πηλουσιακό, (όπου βρισκόταν το Πηλούσιον, η ανατολικότερη μεγάλη πόλη της Κάτω Αιγύπτου, 30 χλμ. νοτιοδυτικά του σημερινού Πορτ-Σάϊντ, πάνω στο ανατολικότερο στόμιο του Δέλτα του Νείλου). Κοντά στη νέα υπό ίδρυσιν πόλη ήταν το μικρό Αιγυπτιακό ψαροχώρι, η Ρακώτις, όπου ζούσαν οι ντόπιοι που χρειάζονταν για το χτίσιμο της πόλης. Και λίγο πιο πάνω ήταν οι πλούσιοι σε ασβεστόλιθο λόφοι απ’ όπου εύκολα μέσω καναλιών θα μπορούσε να έρθει πόσιμο νερό από το Νείλο στην πόλη, χωρίς την πανταχού παρούσα λάσπη του Κανωπικού στομίου. Το σπουδαιότερο πλεονέκτημα της περιοχής ήταν η αμυντική διάταξη του φυσικού λιμανιού της: ένα μικρό νησί, που οι Έλληνες ονόμαζαν Φάρο, εμπόδιζε την ανεξέλεγκτη είσοδο μεγάλων πολεμικών πλοίων και μπορούσε να την φράξει εντελώς με αλυσίδες και σχοινιά. Λιμάνι ιδανικό για πολεμικό ναύσταθμο. Από ένα μικρό ψαρολίμανο, που ήταν για τους κατοίκους του οικισμού της Ρακώτιδος, ο Αλέξανδρος, και οι διάδοχοί του, οι Πτολεμαίοι, το μετέτρεψαν σε λιμάνι παγκόσμιου εμπορίου.

Ο Μεγαλέξανδρος, από όσα μπορούμε να ξέρουμε, ίδρυσε την πόλη βάσει του πολεοδομικού σχεδίου σε σχήμα παραλληλογράμμου, που είχε εκπονήσει εκατό χρόνια πριν, για τις νέες πόλεις ο Μιλήσιος αρχιτέκτονας Ιππόδαμος (ιπποδάμειο σύστημα). Ο αρχιτέκτονας του Αλέξανδρου ήταν ο Δεινοκράτης ο Ρόδιος. Η πόλη είχε σχεδιαστεί να σχηματίζει μακρόστενο παραλληλόγραμμο κατά μήκος του ισθμού που υπάρχει ανάμεσα στη λίμνη Μαρεώτιδα και τη Μεσόγειο θάλασσα.

Το ιστορικό πλαίσιο της ίδρυσης της Αλεξάνδρειας

Το φθινόπωρο του 332 π. Χ. ο στρατός των Μακεδόνων και λοιπών Ελλήνων - γύρω στις σαράντα χιλιάδες άνδρες - εισέβαλε στην Αίγυπτο, με αρχηγό τον νεαρό βασιλιά των Μακεδόνων, τον Αλέξανδρο. Η κατάληψη της Αιγύπτου ήταν απαραίτητη για τον Μεγαλέξανδρο, όπως ήταν απαραίτητη και η Κυρήνη, δυτικότερα, για τα σχέδια που εκπονούσε, δηλαδή να εισβάλει στις χώρες της Δύσης. Οι εχθροί που θα αντιμετώπιζε εκεί ήταν πολύ ισχυροί στη θάλασσα και ο στόλος του – αυτός που είχε μέχρι τώρα – δεν μπορούσε να τους αντιμετωπίσει. Ο μόνος τρόπος να εξασφαλίσει το πέρασμά του στη Δύση ήταν να ελέγχει όλα τα σημαντικά λιμάνια της ανατολικής και νότιας Μεσογείου, για να μην μπορεί ο εχθρός να ανασυγκροτηθεί και να ανεφοδιάσει τα πλοία του.

Αιγύπτιοι και Έλληνες είχαν πολεμήσει μαζί κατά του κοινού εχθρού, των Περσών. Οι Έλληνες που έφθασαν στην Αίγυπτο με τον Μεγαλέξανδρο, ήταν για τους Αιγύπτιους γνωστοί και φίλοι: ήρθαν ελευθερωτές από τον Περσικό ζυγό. Ο αγώνας κατά των Περσών ήταν ακόμα σε εξέλιξη. Για τους Αιγύπτιους, οι Έλληνες ήταν φυσικοί σύμμαχοι. Η ιστορική αλήθεια βέβαια είναι άλλη: οι Έλληνες δεν ήρθαν σαν απελευθερωτές αλλά σαν κυρίαρχοι. Μετά τον Αλέξανδρο η Αίγυπτος και οι κάτοικοί της θα περνούσαν στη σφαίρα του Ελληνιστικού Κόσμου και κανένας Αιγύπτιος Φαραώ δεν θα κατελάμβανε πλέον το θρόνο.

Τον Ιούνιο του 323 πέθανε ξαφνικά στη Βαβυλώνα ο Αλέξανδρος ο Μέγας. Πέντε μήνες αργότερα, ένας από τους στρατηγούς του, ο Πτολεμαίος ο γιος του Λάγου, εγκαθίσταται ως σατράπης στην Αίγυπτο. Ο Πτολεμαίος είχε διακριθεί ιδιαίτερα στις πολεμικές επιχειρήσεις του Αλέξανδρου, ήταν ένας από τους επτά σωματοφύλακες του Μακεδόνα ήρωα, ιδιαίτερα στη διάρκεια της εκστρατείας στην Ινδία.

Οι κάτοικοι της Αλεξάνδρειας

Αξίζει να αναφερθεί να ενδιαφέρον ιστορικό ανέκδοτο που αφορά στην ίδρυση της Αλεξάνδρειας: ενώ οι αρχιτέκτονες είχαν σχεδόν τελειώσει ένα προσχέδιό της πάνω στο έδαφος, τους τέλειωσε η κιμωλία. Υποχρεώθηκαν λοιπόν να ολοκληρώσουν τα σχέδιά τους χρησιμοποιώντας σπόρους σιταριού. Όταν ολοκληρώθηκε το έργο και το επιθεωρούσε ο βασιλιάς, αμέτρητα μεγάλα πουλιά, διαφόρων ειδών, σηκώθηκαν σα σύννεφο από τον ποταμό και τη λίμνη, χίμηξαν επάνω στο σιτάρι και το καταβρόχθισαν. Ο Αλέξανδρος θεώρησε ότι επρόκειτο για κακό οιωνό, αλλά οι μάντεις τον καθησύχασαν διαβεβαιώνοντάς τον ότι ο οιωνός σήμαινε ότι η πόλη θα ήταν ευλογημένη με τέτοια αφθονία, ώστε να προσελκύει από παντού ανθρώπους σε αναζήτηση προμηθειών.

Οι πρώτοι κάτοικοι της Αλεξάνδρειας ήταν Έλληνες και Μακεδόνες. Αργότερα, οι ντόπιοι αποτέλεσαν σημαντικό ποσοστό του πληθυσμού της. Λίγους αιώνες αργότερα, βρίσκουμε στην Αλεξάνδρεια σημαντικό αριθμό Εβραίων κατοίκων.

Η λατρεία του Σέραπι

Για πρώτη φορά στην ιστορία του Ελληνικού εποικισμού, ο Πτολεμαίος ο Α (ο Σωτήρ, όπως ονομάστηκε μετά το θάνατό του) εισήγαγε στη νέα του πατρίδα μια νέα λατρεία ενός νέου θεού, που θα ήταν προστάτης της πόλης και της βασιλικής δυναστείας. Ενός θεού που ήταν άγνωστος μέχρι τότε για τους Έλληνες. Στην επιδίωξη αυτή του Πτολεμαίου μπορούμε να διακρίνουμε ότι έχει κληρονομήσει το οικουμενικό πνεύμα που χαρακτήριζε τον Αλέξανδρο. Οι δυο σημαντικότεροι θρησκευτικοί του σύμβουλοι, ο αιγύπτιος ιερέας Μανέθων και ο Τιμόθεος ο Αθηναίος, γόνος ιερατικού γένους και μυημένος στα Ελευσίνια μυστήρια τον καθοδήγησαν να επιλέξει μια θεότητα που να αναγνωρίζεται και να είναι σεβαστή τόσο από τους Αιγυπτίους όσο και από τους Έλληνες. Έτσι επιλέχθηκε ο ιερός ταύρος Άπις, που όσο ζούσε ενσάρκωνε τις αρχέγονες φυσικές δυνάμεις της επίγειας ζωής και μετά το θάνατό του θεωρούνταν ότι ενωνόταν με τον Όσιρι και πλέον λατρευόταν ως Όσιρις-Άπις, ,που οι Αιγύπτιοι τον ονόμαζαν Όσόραπι και οι Έλληνες Σέραπι. Όπως είχε παρατηρήσει ο Εκαταίος ο Αβδηρίτης, « ο Όσιρις ονομαζόταν Σέραπις από μερικούς, Διόνυσος από άλλους, Πλούτων, Άμμων και Ζευς, ενώ υπήρχαν κι αρκετοί που τον ταύτιζαν με τον Πάνα. (Διόδωρος Ι 26.2)

Περίφημα κτίρια και ιδρύματα της Αλεξάνδρειας

Για τα λαμπρά ιδρύματα της ξακουστής πόλης, (Βιβλιοθήκη, Μουσείον, Σεράπειον, Σώμα, Γυμνάσιον κλπ) και για το Φάρο της Αλεξάνδρειας, που συγκαταριθμούνταν ανάμεσα στα 7 θαύματα της Οικουμένης, καθώς και για τους λαμπρούς επιστήμονες που έζησαν, μελέτησαν, δίδαξαν και συνέγραψαν στην Αλεξάνδρεια, δεν θα αναφερθώ στο παρόν πόνημα, μια και είναι πολύ εύκολο – όσοι ενδιαφέρεστε- να βρείτε άφθονο υλικό για να μελετήσετε από διάφορες πηγές.

Αμφίπολη: Η Αλεξάνδρεια της Μακεδονίας

Ας κάνουμε τώρα μια σύγκριση που είμαι σίγουρη ότι έχει περάσει από το μυαλό όλων μας: ας παραλληλίσουμε την Αλεξάνδρεια των Ελληνιστικών χρόνων με την Αμφίπολη!

Όταν ο Φίλιππος κατέκτησε τα πλούσια μεταλλεία χρυσού του Παγγαίου, στα ανατολικά σύνορα της επικράτειάς του –πλησίον της Αμφίπολης- ο πλούτος αυτός έφερε πλήθος καλλιτεχνών, λογίων, ιπποκρατικών ιατρών, φιλοσόφων, μουσικών και αρχιτεκτόνων από κάθε σημείο του ελλαδικού χώρου. Ο Αριστοτέλης ανέλαβε την διαπαιδαγώγηση του Μεγάλου Αλεξάνδρου ο οποίος από τον Πλούταρχο περιγράφεται ως λάτρης της λογοτεχνίας και μανιώδης αναγνώστης.

Η Αμφίπολη, αν και ιδρύθηκε από τους Αθηναίους, πέρασε αργότερα στα χέρια των Μακεδόνων και λόγω της στρατηγικής της θέσης και του πλούτου των γειτονικών μεταλλείων του Παγγαίου, προσήλκυσε ανθρώπους από διάφορα μέρη της Ελλάδας. Στην Αμφίπολη λατρεύτηκαν διάφορες θεότητες, όχι μόνο οι τοπικές αλλά, για παράδειγμα και ο θρακικός Ρήσος. Ήταν ένα κοσμοπολίτικο και πολυσυλλεκτικό περιβάλλον, μια πόλη ανοιχτή σε πολιτιστικές επιρροές, λόγω και του πολύ σημαντικού λιμανιού της.

Μήπως το ίδιο δεν συνέβη με την Αλεξάνδρεια; Δεν προσήλκυσε σοφούς που επιθυμούσαν να εντρυφήσουν στην περιώνυμη Βιβλιοθήκη, αλλά ακόμη και μετανάστες που ήθελαν να εργαστούν σε μια πλούσια πόλη και να ζήσουν καλά;

Θα ήθελα να αναφέρω ότι τόσο το λιμάνι της Αλεξάνδρειας όσο και αυτό της Αμφίπολης ήταν αποφασιστικός παράγων για την ίδρυση των δυο πόλεων, οι οποίες βρίσκονταν σε εξίσου στρατηγικής σημασίας τοποθεσίες που ευνοούσαν τα σχέδια του Μεγάλου Στρατηλάτη.

Σίγουρα υπάρχουν κι άλλες ομοιότητες ανάμεσα στις δυο πόλεις, τις οποίες όμως θα αφήσω εσάς να ανακαλύψετε.

Φωτεινή Αναστασοπούλου

Βιβλιογραφία:

Για να συντάξω το παρόν συμβουλεύτηκα μεταξύ των άλλων και τα παρακάτω συγγράμματα:

-          B. L. Van der Waerden: Η Αφύπνιση της Επιστήμης, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2000

-          Μουσταφά Ελ Αμπαντί Η Αρχαία Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας

-          Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών

-          Η Αίγυπτος στην Εποχή Των Πτολεμαίων Σελίμ Σπύρου Στανίτσα

empedotimos.blogspot.com