Τα μαγικά φίλτρα της Μήδειας Ιερείς, τελετουργίες και μαγεία στην αρχαιότητα

ΣΧΟΛΙΟ Γ. Λεκάκη: Στην παραπάνω εικόνα από τον αρχαίο ζωγράφο

επισημαίνεται και το έντονο βλέμμα της Μήδειας,

για να τονίσει αυτό που λέμε σήμερα ότι

κάποιοι με το βλέμμα τους "ματιάζουν" ή επηρεάζουν καταστάσεις. 

Η αγωνία του ανθρώπου να εξηγήσει τον κόσμο που τον περιβάλλει, η επιθυμία του να εξευμενίσει την φύση και να εξοικειωθεί με τον θάνατο, αποτέλεσαν αναπόσπαστο κομμάτι της ύπαρξής του. Στο πέρασμα των αιώνων, τα όρια ανάμεσα στον ορθολογισμό και την δεισιδαιμονία είναι πολλές φορές δυσδιάκριτα, ενώ ένα πολύπλοκο δίκτυο θεών και δαιμόνων εμπλούτισαν την τέχνη και την μυθολογία όλων των πολιτισμών, καταδεικνύοντας εν τέλει και την κοσμοθεωρία τους.

Το ιερατείο, άνθρωποι που συγκέντρωναν στα χέρια τους δύναμη που πολλές φορές ξεπέρασε εκείνη της κοσμικής εξουσίας, κατείχαν γνώσεις μαγικές, αφού ήταν εκείνοι που επικοινωνούσαν με το θείο, γνώριζαν θαυματουργά βότανα, αλλά και θανατηφόρα δηλητήρια, ερμήνευαν οιωνούς, τελούσαν θυσίες, σπονδές και μυστήρια, εξόρκιζαν λοιμούς και δαίμονες, ευλογούσαν την ετήσια σοδειά, την γέννηση ενός παιδιού, την αλλαγή των εποχών, το πέρασμα στην μεταθανάτια ζωή και καταριόνταν το «μίασμα», τον ιερόσυλο και τον αλλόθρησκο.

Αναπαραστάσεις θεοτήτων, ιερέων και άγνωστων σε εμάς τελετουργιών έχουν διασωθεί σε τοιχογραφίες, αναθηματικά γλυπτά και ειδώλια. Παράλληλα, γραπτές πηγές όπως οι πινακίδες της Μυκηναϊκής Γραμμικής Β, οι ενεπίγραφοι μολύβδινοι κατάδεσμοι και τα χρηστήρια ελάσματα μαρτυρούν ότι στην αρχαιότητα η παρέμβαση και η επίκληση δυνάμεων έξω από τον άνθρωπο κυριαρχούσε σε κάθε δραστηριότητα του βίου.

 

Της δρ. Χριστίνας Αβρονιδάκη

 

Όταν ο Ιάσων επέστρεψε από την Κολχίδα στην Ιωλκό φέρνοντας το χρυσόμαλλο δέρας στον θείο του, τον βασιλιά Πελία, συνειδητοποίησε ότι εκείνος δεν είχε πρόθεση να τηρήσει την υπόσχεσή του και να του παραδώσει την εξουσία[1]. Ο Πελίας, μάλιστα, είχε φροντίσει κατά την απουσία του νεαρού ήρωα, να εξοντώσει όλους τους συγγενείς του, ώστε κανείς να μην μπορεί να διεκδικήσει τον θρόνο. Ο Ιάσων ορκίστηκε να εκδικηθεί. Την τιμωρία του Πελία ανέλαβε η μάγισσα Μήδεια, η κόρη του βασιλιά Αιήτη της Κολχίδας, που, ερωτευμένη, είχε βοηθήσει τον Ιάσονα να αρπάξει το χρυσόμαλλο δέρας και τον είχε ακολουθήσει στην Ιωλκό ως γυναίκα του. Η Μήδεια μπήκε στο παλάτι του Πελία και έπεισε εκείνον και τις κόρες του (τις επονομαζόμενες Πελιάδες) ότι μπορούσε να τον ξανακάνει νέο. Προκειμένου να επιτευχθεί ο στόχος αυτός, έδωσε οδηγία στις Πελιάδες να τον σκοτώσουν στον ύπνο του, να τον κομματιάσουν και να τον βράσουν μαζί με κάποια «μαγικά» φάρμακα. Αφού έκανε ακριβώς το ίδιο σε ένα γέρικο κριάρι μεταμορφώνοντάς το σε νεαρό αρνί, οι Πελιάδες, έχοντας πια πειστεί ότι με αυτόν τον τρόπο ο πατέρας τους θα ξανανιώσει [σ.σ.: συμπαθητική παθολογία] σκότωσαν τον Πελία. Έτσι μετατράπηκαν από αφελείς μαθητευόμενες μάγισσες σε τραγικές πατροκτόνες φιγούρες που πλανήθηκαν οικτρά.

Την σκηνή της αναγέννησης του κριαριού απεικονίζει η μελανόμορφη λήκυθος που παρουσιάζεται εδώ, έργο του "Ζωγράφου της Μέγαιρας".[2] Στο μέσον της παράστασης, το ζώο φαίνεται να ξεπηδά γεμάτο σφρίγος μέσα από μεγάλο λέβητα τοποθετημένο πάνω σε τριποδική βάση. Πλαισιώνεται από δύο Πελιάδες, που κρατούν τα σκεύη (κύπελλα;)[3] με τα «μαγικά» βότανα της Μήδειας. Οι δύο αδελφές φορούν χιτώνα και ιμάτιο διακοσμημένο με λευκές στιγμές, ενώ λευκά είναι επίσης τα γυμνά τους μέλη, οι ταινίες που στολίζουν τα μαλλιά τους, αλλά και άλλα στοιχεία της παράστασης, όπως το κέρατο και τα ρουθούνια του κριαριού, το τρίχωμα στο στήθος του, διακοσμητικά στοιχεία του λέβητα και οι καρποί, που μαζί με τα φυλλωτά κλαδιά στο βάθος της παράστασης, δηλώνουν ότι η σκηνή εκτυλίσσεται στο ύπαιθρο.

Το θέμα της προσπάθειας των Πελιάδες να ξανανιώσει ο πατέρας τους, το οποίο πραγματεύτηκαν ο Σοφοκλής στο χαμένο έργο του «Ριζοτόμοι» και ο Ευριπίδης στις Πελιάδες, πρωτοεμφανίζεται στην ύστερη αρχαϊκή αγγειογραφία και εν συνεχεία σε εκείνη του 5ου αι. π.Χ.[4] Η σκηνή όπου το κριάρι επανέρχεται στην ζωή [σ.σ.: ανάσταση] μάλιστα, φαίνεται ότι ήταν ιδιαίτερα αγαπητή στον Ζωγράφο της Μέγαιρας, που την απεικόνισε σε τρεις ακόμη ληκύθους του, δύο από τις οποίες βρίσκονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.[5] Γνωρίζοντας τηn χρήση των αγγείων αυτών ως κτερισμάτων, γίνεται αμέσως σαφές ότι η απεικονιζόμενη σκηνή φορτίζεται με ιδιαίτερη σημασία και ότι ο μεγάλος λέβητας με το κριάρι λειτουργεί ως σύμβολο αναγέννησης εκείνων τους οποίους συνόδευσαν στον τάφο. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι το ζώο, που ξεπροβάλλει ολοζώντανο μέσα από το καζάνι, δεν είναι αρνί, όπως υπαγόρευε ο μύθος, αλλά ρωμαλέο κριάρι.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

C. H. E. Haspels, Attic Black-figured Lekythoi (Παρίσι 1936) 178, 268 αρ. 56, πίν. 53,5a-b.

Η. Meyer, Medeia und die Peliaden. Eine attische Novelle und ihre Entstehung. Ein Versuch zur Sagenforschung auf archäologischer Grundlage, Ρώμη 1980, 5-6 αρ. Ι Va 7, πίν. 4,2-3.

Μ. Vojatzi, Frühe Argonautenbilder, Würzburg 1982, 96-97, 122 αρ. Β78, πίν. 13,3-4.

Simon E. LIMC VII (1984) λ. Peliades, 271 αρ. 6a, pl. 210.

Α. Kottaridou, Kirke und Medeia. Die Zauberinnen der Griechen und die Verwandlung des Mythos (διδ. διατριβή Κολωνία 1991) 146 αρ. Μ.21.

Α. Κοτταρίδου "Από την Μήδεια στην Σαπφώ. Ανυπότακτες γυναίκες στην αρχαία Ελλάδα", Κατάλογος έκθεσης, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο 20 Μαρτίου – 10 Σεπτεμβρίου 1995 (Αθήνα 1995) 28-29 αρ. 8.

Τ. Mannack, Haspels Addenda. Additional References to C.H.E. Haspels Attic Black-figured Lekythoi (Oxford 2006) 71.

Ε. Hatzivassiliou, Athenian Black Figure Iconography between 510 and 475 B.C. (Rahden 2010) 149 αρ. 586.

Beazley Archive Pottery Database, αρ. 514.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

[1] Ο Πελίας, γιος του Ποσειδώνα και της Τυρούς, είχε σφετεριστεί τον θρόνο από τον ετεροθαλή αδελφό του και πατέρα του Ιάσονα, Αίσονα. Καθώς είχε λάβει χρησμό ότι θα έβρισκε το θάνατο από κάποιον Αιολίδη (απόγονο του Αιόλου) και ότι θα έπρεπε να φυλάγεται από τον «μονοσάνδαλο», όταν αποκαλύφθηκε ότι ο νέος που εμφανίστηκε ξαφνικά στην Ιωλκό φορώντας ένα σανδάλι ήταν ο Ιάσων (δισέγγονος του Αιόλου), κατάλαβε ότι έπρεπε να τον εξολοθρεύσει. Στο αίτημα λοιπόν του Ιάσονα να του παραδώσει το θρόνο, ο Πελίας συγκατάνευσε, θέτοντάς του ως όρο να φέρει πίσω το χρυσόμαλλο δέρας, στέλνοντάς τον με αυτόν τον τρόπο σε μία επικίνδυνη υπερπόντια αποστολή στην Κολχίδα (Αργοναυτική Εκστρατεία).

[2] Αττική μελανόμορφη λήκυθος του «Ζωγράφου της Μέγαιρας». Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Συλλογή Αγγείων, αρ. ευρ. Α 599. Προέλευση: Άγνωστη. Διαστάσεις: Ύψος 22,5 εκατ. Χρονολόγηση: περ. 480 π.Χ. Χώρος έκθεσης: ΕΑΜ, Αίθουσα 54, Προθήκη 85.

[3] Έχει υποστηριχθεί ότι η αριστερή γυναικεία μορφή είναι η Μήδεια. Ωστόσο, η ταύτιση αυτή δεν μπορεί να επιβεβαιωθεί.

[4] Το θέμα απεικονίζεται και σε υστερότερες περιόδους.

[5] A 12805, A 18633 και Erlangen, Friedrich–Alexander–Universität I 429.

[6] Το 2025 η δράση του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου «Έκθεμα του Μήνα» θα προσπαθήσει να ανιχνεύσει τη θρησκεία διαφόρων εποχών, όπως αυτή αποτυπώθηκε στην αρχαία τέχνη αλλά και τις γραπτές μαρτυρίες του παρελθόντος.

Δώδεκα «βιογραφίες» αντικειμένων από τις μόνιμες εκθέσεις των Συλλογών του Μουσείου, μία στις 25 κάθε μήνα του έτους 2025, παρουσιάζονται στους διαδικτυακούς ακολούθους μας και τους προσκαλούν να έρθουν να δουν τα αντικείμενα αυτά από κοντά μέσα στο Μουσείο. Κάθε «βιογραφία» φέρει την υπογραφή, το προσωπικό ύφος και την επιστημονική εγκυρότητα των αρχαιολόγων του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου. Κάθε «βιογραφία» συμπληρώνεται με πλούσιο φωτογραφικό υλικό και ενδεικτική βιβλιογραφία, προσφέρεται, δε, σε δύο γλώσσες, ελληνικά και αγγλικά.

Και αυτή τη χρονιά η επιτροπή επιμέλειας και συντονισμού της δράσης απαρτίζεται από τις αρχαιολόγους Ελ. Κωνσταντινίδη, Έ. Οικονόμου και Χρ. Τσούλη και από την συντηρήτρια Μ. Κοντάκη.

ΠΗΓΗ: ΥΠΠΟΑ, το έκθεμα του μήνα, Ιαν. 2025.[6] ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ.