Το άγνωστο αρχαίο κάστρο, ο οικισμός και η φρυκτωρία στο Σοφικό Κορινθίας

Στο όρος Τσάικας / Τζάλικας

Επιφανειακή επιθεώρηση ενός ξηρολιθικού οχυρού οικισμού

Ο αρχαίος φρυκτωριακός πύργος.

Των Νικόλα Βερνίκου, Σοφίας Δασκαλοπούλου, Κων/νου Καλογερόπουλου - Πανεπιστήμιο Αιγαίου

O Δήμος Σολυγείας, στον οποίο έγινε η συγκεκριμένη επιθεώρηση, περιλαμ-βάνει τις πρώην κοινότητες Σοφικού, Κόρφου και Αγγελόκαστρου. Έδρα του Δήμου είναι το Σοφικό, 30 χλμ. ΝΑ της Κορίνθου. Η αρχαία Σολυγεία είναι η περιοχή στην οποία διαδραματίστηκε μία από τις σφοδρότερες μάχες του Πελοποννησιακού πολέμου το 425 π.Χ. Οι ιστορικοί ταυτίζουν τη Σολυγεία με τον αρχαίο Δήμο Πέτρας, γενέτειρα των «Κυψελιδών».

Ο τόπος - oι φιλολογικές μαρτυρίες

Αεροφωτογραφία της κορυφής. Σε κόκκινο κύκλο η θέση του ξηρολιθικού τείχους. Χάρτης νομού Κορινθίας.

Προορισμός η κορυφή του όρους Τζάλικας, η ψηλότερη κορυφή της χερσονήσου της Σολυγείας, που πυργώνεται πάνω από την κοινότητα Σοφικού. Το σύνολο σχεδόν της κορυφής περιβάλλεται από ξηρολιθικό τείχος. Στον κεντρικό άξονα της ξηρολιθικής κατασκευής υπάρχουν ερείπια πύργου απόλυτα τετραγωνισμένου και δύο ναΐσκοι, ο ένας από τους οποίους έχει εμφανώς θεμελιωθεί σε λιθοδομή αρχαιότερης κατασκευής. [1]

Σκαρίφημα ξηρολιθικού τείχους.

Ξενίζει η ύπαρξη μιας ξηρολιθικής κατασκευής στην περιοχή; Μάλλον όχι, αν λάβουμε υπ' όψιν μας τη μαρτυρία του Παυσανία. Όπως αναφέρει ο Παυσανίας στην Κόρινθο της εποχής του δεν κατοικούσε πλέον κανείς απόγονος των αρχαίων κατοίκων της χώρας επειδή μετά την καταστροφή της από τον Μόμμιο, στα χρόνια του Ιουλίου Καίσαρα, έγινε επανοικισμός με εγκατάσταση εποίκων. Σημειώνεται, εξ άλλου, ότι οι Ρωμαίοι μετά τη νίκη τους γκρέμισαν τα τείχη των πόλεων.

1. Με την έκφραση "λογάδες λίθοι" δηλαδή μαζεμένες ακατέργαστες πέτρες, ο Παυσανίας αναφέρει ορισμένες κατασκευές που υπήρχαν την εποχή του στην Κορινθία και την Αργολίδα.

2. Σύμφωνα με το ετυμολογικό λεξικό του Chantraine[2]  την ορολογία αυτή συναντούμε και στο απόσπασμα του Παυσανία 7, 22, 5 και αποτελεί το δεύτερο συνθετικό του επαγγελματικού όρου "λιθολόγος", δηλαδή κτίστης που δουλεύει με ακατέργαστες - ξεροτρόχαλες - πέτρες, σε αντίθεση με τον λιθοτόμο και τον λιθουργό. Αναφέρεται επίσης και το επίρρημα "λογάδην".

3. Στα "Κορινθιακά" εντοπίσαμε ορισμένες αναφορές που σχετίζονται με πέτρινους περιβόλους ή κτίσματα. Παρατηρήσαμε επίσης, πως ο Παυσανίας μιλάει για τρεις ή τέσσερις ναούς χωρίς οροφή και για αρκετά ιερά στις κορυφές. [11.2.20 (Σικυών) Του δε ιερού της Ήρας ... κίονες δε εστήκασιν εν αυτώ μόνοι, τοίχους δε ουκέτι ουδέ όροφον ούτε ενταύθα ευρήσεις ούτε εν τω τηςΠροδρομίας Ήρας]. Άλλο ναό χωρίς άγαλμα και όροφον αναφέρει αριστερά της οδού από την Τιτάνη προς τη Σικυώνα

4. Στη Νεμέα (15.3.30) στο ναό του Νεμείου Διός που έχει γύρο του ένα άλσος από κυπαρίσσια, βρίσκεται ο τάφος του Οφέλτου, που περιβάλλεται από διάζωμα (θριγκό) λίθων, το οποίο όπως φαίνεται από τη διατύπωση σχημάτιζε περίβολο: ["Ενταύθα έστι μεν Οφέλτου τάφος περί δε αυτόν θριγκός λίθος και εντός του περιβόλου βωμοί"].

Φαίνεται λοιπόν πως η ευρύτερη περιοχή ήταν εξοικειωμένη με τις ξηρολιθικές κατασκευές περιβόλων ή τειχών, όπως άλλωστε και αρκετές περιοχές ένθεν και ένθεν της αρχαίας διαδρομής που οδηγούσε από την Αττική προς την Κόρινθο, ή περιοχές του Β. Αιγαίου από την προϊστορική ήδη εποχή, όπως αποκαλύπτουν οι ξηρολιθικές κατασκευές της Πράσινης και Κόκκινης φάσης της Πολιόχνης.

Πολιόχνη Λήμνου: Ξηρολιθικόν τείχος - Πράσινη και Κόκκινη Φάση.

Η επιφανειακή έρευνα

Η επιφανειακή έρευνα διεξήχθη στο σύνολο της ξηρολιθικής κατασκευής και του οικισμού που εκτείνεται στην ανατολική κατωφέρεια του τείχους. Συλλέχθηκαν δείγματα κεραμικής και φωτογραφήθηκε σχεδόν το σύνολο της ξηρολιθικής κατασκευής κατασκευής αρκετά λεπτομερειακά.

Σύμφωνα με τα στοιχεία της συγκεκριμένης επιθεώρησης, η κατασκευή του ξηρολιθικού τείχους ακολουθεί ορθογώνια διάταξη μήκους 80 περίπου μέτρων και πλάτους 40, στην οποία προστίθεται ο καμπυλόγραμμος περίβολος ενός οικισμού. Το τείχος έχει ύψος περίπου 2 μέτρων και πλάτος 1,40. Δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι για το αρχικό του ύψος, καθώς αρκετοί λίθοι βρίσκονται διάσπαρτοι εκατέρωθεν του τείχους. Το τείχος από τη δυτική πλευρά του είναι ολοσχερώς κατεστραμμένο, με ίχνη της λιθοδομής διάσπαρτα στο έδαφος.

Είσοδος από δυτικά.
Διακρίνεται ο φρυκτωρικός ή εποπτικός πύργος και ο πρώτος ναός.

Ο φρυκτωρικός ή εποπτικός πύργος (νεώτερη εικόνα)[3]

Άποψή της εισόδου από Ανατολικά. Διακρίνεται η δεξαμενή.

Το δεύτερο κτήριο στον κεντρικό άξονα της ξηρολιθικής κατασκευής είναι ο χριστιανικός ναός Α΄ και στη βόρεια πλευρά του υπάρχει υπόγεια δεξαμενή συλλογής όμβριων υδάτων άγνωστης χωρητικότητας.

Άποψη νότιου τείχους.

Άποψη βόρειου τείχους.

Στην ανατολική πλευρά είτε υπήρχε διαμορφωμένη είσοδος, είτε καταστράφηκε συγκεκριμένο τμήμα του τείχους για να χρησιμεύσει ως είσοδος από και προς τον οικισμό.

Ανατολική είσοδος μέσω του γκρεμισμένου τμήματος του τείχους.

Τμήμα της γκρεμισμένης εισόδου του ανατολικού τείχους.

Πέραν του ανατολικού τμήματος του τείχους υπάρχει ένας δεύτερος χριστιανικός ναός, αρχαιότερος του πρώτου. Στη βόρεια και τη νότια πλευρά του δεύτερου ναού καθίσταται εμφανής αρχαιότερη λιθοδομή, πάνω στην οποία έχει οικοδομηθεί ο ναός.

Τμήμα της αρχαιότερης λιθοδομής.

Ο πύργος

Στο κέντρο περίπου της αρχικής ορθογώνιας τοιχοδομής το πρώτο κτήριο που συναντά κανείς είναι τα ερείπια ενός τετράγωνου πύργου διαστάσεων 6,10 Χ 6,10 m στην εξωτερική του επιφάνεια. Πιθανώς ήταν φρυκτωρικός ή εποπτικός (βιγλατορικός) ως προς τη διαχείρισή του, εξ αιτίας της άριστης εποπτικής θέσης της περιοχής, η οποία ελέγχει όλη τη βόρεια και κεντρική περιοχή του Σαρωνικού, τμήμα του Κορινθιακού κόλπου ως το Ηραίον Περαχώρας και την αρχαία χερσαία διαδρομή από την Αττική ως την Κόρινθο.

Πρόκειται για μια θέση στρατηγικής εποπτείας που είναι αδύνατον να μην αξιοποιήθηκε τόσο στην αρχαιότητα, όσο και κατά τον μεσαίωνα.

Ανατολική άποψη του πύργου.

Εποπτεία από την κορυφή Τζάλικας.

Ο οικισμός

Ο οικισμός εκτείνεται στην ανατολική κατωφέρεια πέραν της κεντρικής ξηρολιθικής τοιχοποιίας και περιβάλλεται από τη συνέχεια του ξηρολοθικού τείχους μικρότερου μεν ύψους αλλά του αυτού πάχους.

Η συνέχεια του τείχους.

Το τείχος που περιβάλλει τον οικισμό.

Αρχικά, δίνει την εντύπωση άτακτης δόμησης που απλά ακολουθεί την κλίση του εδάφους. Μια προσεκτικότερη ματιά, ωστόσο, αποκαλύπτει ότι όλοι οι χώροι - είτε προορίζονταν για αποθηκευτική χρήση ή ως χώροι ενδιαίτησης - παρατάσσονται στις δύο πλευρές διόδων, που διασχίζουν εν είδει στενών δρομίσκων τον οικισμό από το υψηλότερο έως το κατώτερο σημείο του, διαμορφώνοντας διαφορετικά επίπεδα. Η χωροταξία γενικώς είναι ιδιαίτερα σφικτή και εξαντλεί στο μέγιστο δυνατό το πολεοδομικό κενό της συνολικής έκτασης.

Άποψη χώρου του "οικισμού".

Εξετάζοντας λεπτομερειακά την τοιχοποιία, ανακαλύψαμε πως σε ορισμένο ύψος φέρει κεραμική ενίσχυση, η οποία είτε χρησιμοποιήθηκε για στεγανοποίηση της λιθοδομής - ρωμαϊκή τεχνική - ή ως στρώμα ανάρτησης της υπερκείμενης λιθοδομής.

Λεπτομέρεια τοιχοποιίας.

Στο χώρο του οικισμού ανακαλύφθηκε εξάλλου λαξευμένος λίθος που προοριζόταν για συγκεκριμένη χρήση. Φέρει σημεία χάραξης και λείανσης και πιθανώς η κυκλική διατομή του υπονοεί στηρικτική χρήση στρογγύλης ράβδου.

Λαξευμένος λίθος.

Η κεραμική

Η επιφανειακή έρευνα απέδωσε τρεις διακριτές ομάδες κεραμικής. Στην πρώτη ιδιαίτερη σημασία φαίνεται να έχει ένα όστρακο πιθανώς από λεκανίδαεγχάρακτη στην περιφέρεια του χείλους της, χωρίς όμως άλλα στοιχεία διακόσμησης. Η πρώτη ύλη κατασκευής του συγκεκριμένου οστράκου δεν είναι απαλλαγμένη χονδροειδών προσμείξεων που αποκαλύπτονται με τη χρήση μεγεθυντικού μέσου. Σαφώς επρόκειτο για χρηστικό σκεύος, στο οποίο δε δόθηκε ιδιαίτερη σημασία στην ποιότητα του υλικού κατασκευής του και από άποψης πυροτεχνολογίας φαίνεται πως η όπτηση έγινε σε ανοικτό κλίβανο με υψηλή παρουσία οξυγόνου. Η χονδροειδής κατασκευή και μορφή του παραπέμπει στα όστρακα χρηστικών αγγείων που εντοπίστηκαν στην Παραπόλα και στην νησίδα Φαλκονέρα από τον Άδωνι Κύρου. [4]

Ομάδα 1.

Ιδιαίτερα προσεγμένο στην επεξεργασία του είναι το υλικό κατασκευής των υπόλοιπων ομάδων, τα σημαντικότερα όστρακα των οποίων φαίνονται στις παρακάτω φωτογραφίες

Ομάδα 2.

Για τα αντιπροσωπευτικά δείγματα της συγκεκριμένης ομάδας που δε φέρουν κανένα ίχνος διακόσμησης έχει χρησιμοποιηθεί η τεχνική της όπτησης σε περιβάλλον φτωχό σε οξυγόνο, για να παραχθεί εσκεμμένα το μαύρο χρώμα της μελανόμορφης κεραμικής. Η διατομή του οστράκου αποκαλύπτει το γνωστό πορτοκαλόχρωμο χρώμα του κεραμικού, έτσι όπως διαμορφώνεται από την επαφή του με το οξυγόνο της ατμόσφαιρας μετά την όπτησή του.

Ομάδα 3.

Πιο ενδιαφέροντα, ωστόσο, είναι τα αντιπροσωπευτικά δείγματα της τρίτης ομάδας τα οποία φέρουν ίχνη βαφής και το υλικό κατασκευής τους είναι ιδιαίτερα ραφιναρισμένο. Δύο λαβές, η μία εκ των οποίων φέρει ίχνη ερυθρής βαφής και ένα όστρακο από αγγείο με λεπτά τοιχώματα και υψηλή τεχνική κατασκευής.

Σύνολο αντιπροσωπευτικών δειγμάτων. 

Φυσικά, δε δικαιολογείται η ύπαρξη τέτοιων οστράκων in situ, εκτός αν η συγκεκριμένη περιοχή λειτούργησε:

α. ως αναθηματικός χώρος - κάτι που προϋποθέτει την ύπαρξη ιερού - κάτι διόλου απίθανο, αν σκεφθούμε την χριστιανική πρακτική της οικοδόμησης ναών πάνω σε αρχαιότερα ιερά κτίσματα.

β. ως χώρος εγκατάστασης ομάδας ανθρώπων κατά τους προκλασικούς και κλασικούς χρόνους.

Συμπεράσματα - Προτάσεις

Μια αρχαιολογική ομάδα του St. Cloud State University για μια περίοδο 4 ετών 1997-2000 ασχολήθηκε με την αρχαιολογική και γεωμορφολογική επιθεώρηση της ανατολικής Κορινθίας. Η συγκεκριμένη περιοχή της κορυφής του Τζάλικα κατά την άποψή μας αγνοήθηκε επιμελημένα, όπως φαίνεται στην αναφορά της ομάδας που διεξήγαγε την Αρχαιολογική Επιθεώρηση της Ανατολικής Κορινθίας. Παρ' όλο που η ομάδα, απ' ό,τι τουλάχιστον περιγράφει η συγκεκριμένη αναφορά, διέσχισε όλο το ορεινό σύμπλεγμα των Ονείων ορέων ως τις ανατολικές παρυφές του με κατάληξη το ελληνιστικό φρούριο, στη διαδρομή Σοφικό-Κόρφος 42,44 km, όπως αναφέρει, το μόνο που συνάντησε ήταν ένας οθωμανικός ή βενετσιάνικος τοίχος – χωρίς να μας πληροφορεί για το πού ήταν - και χαμηλό δείκτη κεραμικής, δηλαδή μέτρια ή λιγοστά από την άποψη του πλήθους κεραμικά ευρήματα.

Η επιτόπια έρευνα στο ξηρολιθικό τείχος της Τζάλικας υποδεικνύει εντελώς διαφορετικά αποτελέσματα σε σχέση με τα αναφερόμενα ευρήματα της συγκεκριμένης ομάδας. Τα επιφανειακά κεραμικά ευρήματα είναι αρκετά και εμφανώς ανήκουν σε διαφορετικές χρονολογικές περιόδους.

Η σύγκριση της συγκεκριμένης ξηρολιθικής κατασκευής με το ξηρολιθικό τείχος της Πολιόχνης υποδεικνύει, κατά την άποψή μας, κατασκευή αρχαιότερη των προτεινόμενων μεσαιωνικών χρόνων.

Τέτοιου είδους ξηρολιθικές κατασκευές στην κορυφή λόφων ή ορέων, άλλωστε, απαντώνται και σε άλλες περιοχές της κεντρικής Ευρώπης στην περιόδο 1500-750 π.Χ. Ο πολιτισμός Urnfield[5], για παράδειγμα, χρησιμοποιεί βαριές ξηρολιθικές οχυρώσεις σε μια μεγάλη διασπορά στην ευρωπαϊκή ήπειρο, από τη βόρεια Βαυαρία έως την ανατολική Γαλλία.

Η παρουσία επεξεργασμένων λίθων και η χρήση κεραμικής για των στεγανοποίηση των λιθικών κατασκευών στον "οικισμό" υποδεικνύουν και ανθρώπινη εκτός της αυστηρά αποθηκευτικής χρήσης. Απομένει η ανασκαφική δραστηριότητα, η οποία θα δώσει περισσότερα στοιχεία επί του θέματος και κυρίως θα βοηθήσει στη χρονολογική ταξινόμηση-διαστρωμάτωση της κατασκευής και χρήσης των χώρων και κατασκευών που φαινομενικά ακολουθούν παρατακτική διάταξη σε κεντρικές στενές ατραπούς-διόδους, σε διαφορετικά επίπεδα της κατωφέρειας.

Η λεπτόκορμη, ραφιναρισμένη κεραμική, καθώς και τα στοιχεία πυροτεχνολογίας που προκύπτουν από τα λιγοστά δείγματα, υποδηλώνουν ίχνη ανθρώπινης παρουσίας προγενέστερα των κλασικών χρόνων και συγκέντρωση κεραμιικών με διαφορετικά είδη πηλού, που δεν απαντήθηκαν τουλάχιστον στα επιφανειακά δείγματα των γύρω περιοχών.

Κατά την άποψή μας απαιτείται επισταμένη κατ' αρχήν επιφανειακή έρευνα, τοπογραφική σχεδίαση του τείχους και του οικισμού, δοκιμαστική τομή στην προϋπάρχουσα λιθοδομή θεμελίωσης του ναού, που έχει σαφώς χτιστεί σε αρχαιότερα θεμέλια, δοκιμαστική τομή στον φρυκτωρικό-εποπτικό πύργο και δοκιμαστικές τομές στο σπήλαιο και τη βραχοσκεπή. Τα αποτελέσματα μιας τέτοιας ανασκαφικής δραστηριότητας -ακόμη και δειγματοληπτικής με τη χρήση δειγματοληπτικού γεωτρύπανου- είναι πολύ πιθανό να εκπλήξου.

Άποψη της διάταξης της βραχοσκεπής και της εισόδου του σπηλαίου. 

Σε κάθε περίπτωση έχουμε στο Σοφικό ένα μοναδικό ξηρολιθικό οχυρό συγκρότημα που θα έπρεπε να συντηρηθεί και να αναδειχθεί η μοναδικότητά του, όπως ακριβώς έχει γίνει σε ανάλογα οικιστικά σύνολα στη Νότιο Γαλλία, στην Ισπανία, στην Ιταλία και στη Σκωτία.

Πρώτη δημοσίευση [6]

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

● Αντώνιος Μηλιαράκης Γεωγραφία πολιτική νέα και αρχαία του Νομού Αργολίδος και Κορινθίας, Αθήνα,  εκδόσεις Εστίας 1886  (απόσπασμα).

● Πρβλ.. επίσης Gregory, T. E. (1996) “The Medieval Site on Mt. Tsalika near Sophiko” in The Archeology of Medieval Greece, eds. P. Lock and G. Sanders,Oxford, pp. 61-76, 1997. (Ο ερευνητής δεν εντόπισε τα ίχνη και τα θραύσματα της αρχαιότητας και περιορίστηκε την στην μεσαιωνική περίοδο).

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

[1] «Το τείχος είναι από ξερολιθιά, δηλαδή πέτρες χωρίς συνδετικό κονίαμα. Το περίγραμμα του οχυρωματικού περιβόλου είναι ορθογώνιο με μήκος 80 περίπου μέτρα και πλάτος 40, στο οποίο προστίθεται ο καμπυλόγραμμος περίβολος ενός οικισμού.

»Το τείχος έχει ύψος περίπου 2 μέτρων και πλάτος 1,40. Δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι για το αρχικό του ύψος, καθώς αρκετοί λίθοι βρίσκονται διάσπαρτοι εκατέρωθεν του τείχους. Το τείχος από τη δυτική πλευρά του είναι ολοσχερώς κατεστραμμένο, με ίχνη της λιθοδομής διάσπαρτα στο έδαφος.

»Στο κέντρο περίπου του ορθογωνίου περιβόλου βρίσκονται τα θεμέλια ενός τετράγωνου πύργου με εξωτερικές διαστάσεις 6,10mx10m. Πιθανώς ήταν φυλάκιο ή βίγλα έχοντατ πολύ καλή θέα προς όλη τη βόρεια και κεντρική περιοχή του Σαρωνικού, τμήμα του Κορινθιακού κόλπου ως το Ηραίον Περαχώρας και την αρχαία χερσαία διαδρομή από την Αττική μέχρι την Κόρινθο».

ΠΗΓΗ (επισκεψη 2010).

[2] Chantraine, Pierre: Dictionnaire étymologique de la langue grecque. Paris, Klincksieck 1999, (nouvelle édition).

[3] ΠΗΓΗ (επίσκεψη  2010).

[4] ΠΗΓΗ:  «..Πρόκειται για ακρότατο σταθμό της πρωτοελλαδικής θαλασσοκρατίας, όπου έχει εντοπισθεί, από τον πρωτοπόρο ερευνητή των βραχονησίδων του δυτικού Αιγαίου Άδωνι Κύρου, σημαντική εγκατάσταση της Πρωτοελλαδικής II περιόδου (2800-2300 π.Χ), επάνω σε απόκρημνο ακρωτήριο,η οποία περιλαμβάνει μεγάλο κεντρικό κτήριο , με σειρά δωματίων καθώς και μικρότερα κτίσματα στην κατωφέρεια.

Επίσης: Ι. Μπασιάκος, «Μεταλλοφορίες καὶ πρώιμη παραγωγὴ χαλκοῦ στὶς νησίδες Φαλκονέρα καὶ Παραπόλα,» Πελοποννησιακά, τ. 26, (2001-2002), σσ. 68-80.

[5]  « […]Fortified hilltop settlements become common in the Urnfield period. ... Depending on the locally available materials, dry-stone walls, gridded […]»

ref google search: Urnfield fortified dry stone walls.

[6] Στο διαδίκτυο υπάρχουν αρκετές αναδημοσιεύσεις, χωρίς πάντοτε να αναφέρεται η προέλευση.

Mount Tsaikas / Tsalikas

the Drystone Stronghold of Sofiko

(East Corinthia)

Nicolas Vernicos – Sofia Dascalopoulos - Konstantinos Kalogeropoulos

University of the Aegean

On the Mount Tsalìkas (Tsàikas) of the village of Sofiko (Eastern Corinthia) the ruins of an extensive drystone surrounding wall encloses the ruins of a square observation tower (phryctoriae), and the foundations of ancient building upon which a church has been erected. The ruins of a antique village is also partly enclosed by the stronghold’s wall sloping down, under the main “drystone castle”. An unchartered cave on the mount’s slope calls for a systematic excavation.

arxeion-politismou.gr