Η νεοπλατωνική σχολή της Αλεξάνδρειας

 

Νεοπλατωνική σχολή φιλοσοφίας που ήταν ενεργή περίπου από τα μέσα του 5ου αι. έως και τις αρχές του 7ου αι. μ.Χ. και στην οποία διδάσκονταν κυρίως τα έργα του Αριστοτέλη και του Πλάτωνα τόσο σε εθνικούς όσο και σε χριστιανούς μαθητές.

Πεδίο αναφοράς του όρου

Ο όρος «σχολή» μπορεί να χρησιμοποιηθεί ευρέως για να δηλώσει εν γένει ένα ρεύμα σκέψης με κοινά χαρακτηριστικά ακόμα και αν οι εκπρόσωποί του απέχουν χρονικά και τοπικά μεταξύ τους. Ο όρος «σχολή» όμως χρησιμοποιείται και με στενότερη έννοια. Τότε δηλώνει μια ομάδα ανθρώπων που παρακολουθεί μαθήματα παραδιδόμενα από έναν δάσκαλο. Μια σχολή υπό αυτήν την έννοια προϋποθέτει την ύπαρξη ενός προγράμματος σπουδών που παρακολουθείται από μαθητές. Η νεοπλατωνική σχολή της Αλεξάνδρειας είχε αυτά τα χαρακτηριστικά κυρίως από τα τέλη του 5ου αι. και περίπου ως τις αρχές του 7ου αι.

Παρά το γεγονός ότι από τον 19ο αι. είχε διατυπωθεί η άποψη ότι υπό τον τίτλο «σχολή της Αλεξάνδρειας» πρέπει να εννοούνται όλοι οι φιλόσοφοι που έδρασαν στην πόλη από τον 3ο αι. έως τον 5ο αι., αξίζει να τονιστεί η διάκριση ανάμεσα στην γενικότερη φιλοσοφική κίνηση της πόλης και στην νεοπλατωνική σχολή της όψιμης περιόδου της ύστερης αρχαιότητας.

Εργαστήρια Κυριαρχίας Θεών

Βασικοί εκπρόσωποι

Πρώτος εκπρόσωπος της νεοπλατωνικής σχολής της Αλεξάνδρειας θεωρείται ο Ερμείας (π.410- π.450). Διδάχτηκε φιλοσοφία στην νεοπλατωνική σχολή των Αθηνών από τον Συριανό και υπήρξε συμμαθητής του Πρόκλου. Ύστερα από την μαθητεία του στην σχολή των Αθηνών ο Ερμείας δίδαξε φιλοσοφία στην Αλεξάνδρεια. Ο Ερμείας θεωρείται ο εισηγητής της πλατωνικής φιλοσοφίας στην σχολή του Ωραπόλλωνα στην Αλεξάνδρεια . Οι πληροφορίες μας για τον κύκλο των μαθητών του είναι πενιχρές. Ο Ερμείας ήταν ο πατέρας του Αμμώνιου (π.440- π.520), του μετέπειτα επικεφαλής της σχολής, και του Ηλιόδωρου (π.440/450- π.525). Μετά τον θάνατό του, η γυναίκα του Αιδεσία ταξίδεψε στην Αθήνα μαζί με τους γιους της προκειμένου να μαθητεύσουν στη νεοπλατωνική σχολή των Αθηνών υπό την επίβλεψη του Πρόκλου . Ο Αμμώνιος και ο Ηλιόδωρος επέστρεψαν στην Αλεξάνδρεια κατά το πρώτο μισό της δεκαετίας του 470. Ο πρώτος ανέλαβε επικεφαλής της φιλοσοφικής σχολής. Ο Ηλιόδωρος δεν δίδαξε φιλοσοφία στη σχολή, αλλά ήταν γνωστός για την ενασχόλησή του με την αστρονομία.

Μαθητές του Αμμώνιου υπήρξαν κάποιοι από τους κύριους εκπροσώπους της νεοπλατωνικής φιλοσοφίας και των επιστημών κατά τον 6ο αι. Οι βασικότεροι εξ αυτών είναι ο χριστιανός ρήτορας Ζαχαρίας ο Σχολαστικός (π.465- π.536), γνωστός και ως Ζαχαρίας αρχιεπίσκοπος Μυτιλήνης), ο Ευτόκιος (π.480- π.560) που φέρεται να διαδέχτηκε για ένα διάστημα τον Αμμώνιο στην ηγεσία της σχολής και είναι γνωστός για τα υπομνήματά του στα γεωμετρικά έργα του Αρχιμήδη και του Απολλώνιου, ο χριστιανός γραμματικός Ιωάννης Φιλόπονος (π.485- π.570), ο Ασκληπιός από τις Τράλλεις (π.490- π.570), ο Ολυμπιόδωρος (π.495/500-π.570), επικεφαλής της σχολής μετά τον Ευτόκιο, και ο ιατροσοφιστής Γέσιος (π. τέλη 5ου αι.- μετά τα μέσα του 6ου αι.). Επίσης, μαθητές του Αμμώνιου για μικρά χρονικά διαστήματα υπήρξαν ο Δαμάσκιος (458-538), που αργότερα ακολούθησε τον φιλόσοφο Ισίδωρο και ανέλαβε την νεοπλατωνική σχολή των Αθηνών, και ο Σιμπλίκιος (π.480-π.550), πριν μεταβεί στην σχολή των Αθηνών. Ύστεροι εκπρόσωποι της σχολής θεωρούνται οι χριστιανοί φιλόσοφοι Ηλίας (ακμή δεύτερο μισό του 6ου αι.), Δαβίδ (ακμή δεύτερο μισό 6ου αι. και αρχές 7ου αι.) και Στέφανος (π. τέλη 6ου αι.- 7ος αι.) (βλ Χριστιανοί νεοπλατωνικοί σχολιαστές).

Πρόγραμμα σπουδών και σωζόμενα υπομνήματα

Η νεοπλατωνική σχολή της Αλεξάνδρειας ακολουθούσε ένα συγκεκριμένο πρόγραμμα σπουδών φιλοσοφίας -τουλάχιστον ως την εποχή που ο Ολυμπιόδωρος ήταν επικεφαλής της- προερχόμενο πιθανότατα από την νεοπλατωνική παράδοση της σχολής των Αθηνών. Το πρόγραμμα αυτό, το οποίο συστηματοποιήθηκε από τα χρόνια του Αμμώνιου, ξεκινούσε με την Εισαγωγή του Πορφύριου, συνέχιζε με την διδασκαλία της αριστοτελικής φιλοσοφίας (αρχής γενομένης από τις Κατηγορίες) ως προπαρασκευαστικού σταδίου στη φιλοσοφική μύηση και ολοκληρωνόταν με την ενδελεχή αφομοίωση της πλατωνικής φιλοσοφίας, που θεωρείτο ως το υψηλότερο στάδιο του φιλοσοφείν.

Ελάχιστα από τα υπομνήματα των βασικών εκπροσώπων της σχολής στα πλατωνικά έργα έχουν διασωθεί. Το υπόμνημα του Ερμεία στον πλατωνικό διάλογο Φαίδρο είναι το μόνο σωζόμενο από την αρχαιότητα υπόμνημα σε αυτόν τον διάλογο και αντικατοπτρίζει τις διδασκαλίες του Συριανού. Οι πηγές αναφέρουν ότι ο Αμμώνιος συνέγραψε υπομνήματα στα πλατωνικά έργα αλλά δεν σώζεται κάποιο από αυτά· έχουμε αναφορές για υπόμνημα στον Γοργία , για σχολιασμό του Θεαίτητου και για μονογραφίες σε επιμέρους πλατωνικά ζητήματα (όπως στο χωρίο 65d5-6 του Φαίδωνα, και σε άλλα κείμενα ). Τέλος, σώζονται τρία υπομνήματα του Ολυμπιόδωρου στους πλατωνικούς διαλόγους Αλκιβιάδης μείζων, Γοργίας και Φαίδων.

Κύρια φιλοσοφική διδασκαλία

Αν και διατυπώθηκαν διάφορες απόψεις σχετικά με την προσέγγιση του πλατωνισμού και του αριστοτελισμού στην νεοπλατωνική σχολή της Αλεξάνδρειας, είναι γενικώς αποδεκτό ότι το πρόγραμμα σπουδών της σχολής απέβλεπε στην κατάδειξη της αρμονίας ανάμεσα στα δόγματα του Πλάτωνα και στις φιλοσοφικές θέσεις του Αριστοτέλη. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αυτής της προσπάθειας εντοπίζονται στα σωζόμενα πλατωνικά υπομνήματα του Ολυμπιόδωρου. Αξίζει όμως να τονιστεί ότι ο Ολυμπιόδωρος επεδίωκε ενίοτε την άμβλυνση της αντίθεσης μεταξύ κάποιων, εκ πρώτης όψεως ετερόκλητων, δογμάτων του πλατωνισμού και του χριστιανισμού .

Από τον Αμμώνιο και έπειτα παρατηρείται ότι στη σχολή μελετούσαν σε βάθος τα αριστοτελικά έργα. Η διδασκαλία του Αριστοτέλη, αν και προπαρασκευαστική για την μετέπειτα εμβάθυνση στην φιλοσοφία του Πλάτωνα, έχει συχνά οδηγήσει τους μελετητές στην πεποίθηση ότι στα πλαίσια της σχολής δινόταν περισσότερη έμφαση στον Αριστοτέλη παρά στον Πλάτωνα. Η έλλειψη όμως πηγών δεν δικαιολογεί αυτή την πεποίθηση. Επιπλέον, έχει διατυπωθεί η άποψη ότι η ύστερη πλατωνική σχολή της Αλεξάνδρειας διαφέρει από την αντίστοιχη σχολή της Αθήνας, όσον αφορά κάποιες μεταφυσικές και θεολογικές θέσεις του πλατωνισμού . Για παράδειγμα, θεωρήθηκε ότι η σχολή της Αλεξάνδρειας αποδέχεται μια απλουστευμένη μορφή οντολογικής ιεράρχησης των υποστάσεων που ανάγεται στον Πλωτίνο (Εν, Νους, Ψυχή) και την περίοδο του μεσοπλατωνισμού δίχως την πολυπλοκότητα της ιεράρχησης του Πρόκλου. Τα λίγα στοιχεία που διαθέτουμε για τον πλατωνισμό στη σχολή της Αλεξάνδρειας είναι διάσπαρτα κυρίως στα αριστοτελικά υπομνήματα. Αυτά τα σπαράγματα δεν οδηγούν σε ασφαλή συμπεράσματα. Μόνη εξαίρεση αποτελούν τα πλατωνικά υπομνήματα του Ολυμπιόδωρου, όπου διαφαίνονται οι αλληλεπιδράσεις και κοινές καταβολές θέσεων των ύστερων πλατωνικών φιλοσόφων σε οντολογικά ζητήματα.

Συγγραφέας: Ιωάννης Παπαχρήστου

ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ

Βιβλιογραφία

Blank, D. “Ammonius.” Zalta, E.N ed. The Stanford Encyclopedia of Philosophy URL = http://plato.stanford.edu/archives/win2012/entries/ammonius/. Stanford, 2012.

Blumenthal, H. J. “Alexandria as a Centre of Greek Philosophy in Later Classical Antiquity.” Illinois Classical Studies 18 (1993)

Emilsson, E. “Neo-Platonism.” Furley, D. J. ed. Routledge History of Philosophy: From Aristotle to Augustine. London- New York, 1999.

Watts, E. City and School in Late Antique Athens and Alexandria. Berkeley, 2006.

Remes, P. Neoplatonism. Stocksfield, 2008.

https://cognoscoteam.gr