Η αρχαία βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας

 

Του Αντώνη Κ. Πετρίδη

Τι ήταν αυτό που ονομάζουμε Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας και ποια υπήρξε η σημασία του στην ιστορία του αρχαιοελληνικού και του παγκόσμιου πολιτισμού;

H ελληνιστική περίοδος θεωρούνταν παλαιότερα περίοδος παρακμής συγκριτικά με την “κλασική” περίοδο (5ος-4ος αι. π.Χ) και ειδικά με τον “χρυσό αιώνα του Περικλή”. Στην πραγματικότητα, υπήρξε περίοδος πολυποίκιλου εμπλουτισμού, εμβάθυνσης και διάδοσης του αρχαιοελληνικού πνεύματος και ανάπτυξης όλως ιδιαιτέρως της φιλοσοφίας και του συνόλου φάσματος των επιστημών, η οποία μπολιάζοντας τη Ρώμη έθεσε τις βάσεις του σύγχρονου κόσμου. Ένας από τους σημαντικότερους πολιτισμικούς πυλώνες της ελληνιστικής εποχής υπήρξε η Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας.

Η Βιβλιοθήκη ιδρύθηκε είτε επί Πτολεμαίου Α᾽ του επιλεγομένου Σωτήρος είτε επί Πτολεμαίου Β᾽ του Φιλαδέλφου στα τέλη του 4ου ή στις αρχές του 3ου αιώνα π.Χ. Αποδείχθηκε θεσμός μακρόβιος, ο οποίος ξεκίνησε μεν να παρακμάζει μετά την ήττα του Μάρκου Αντωνίου στο Άκτιο και την κατάλυση της ρωμαϊκής respublica (31 π.Χ.), αλλά άντεξε μέχρι τουλάχιστον τα τέλη του 4ου αιώνα μ.Χ. Δεν αποκλείεται μάλιστα να μην αφανίστηκε εντελώς παρά μόνο με τη σαρωτική επικράτηση των Αράβων στην Αίγυπτο τον 7ο αιώνα.

Η Βιβλιοθήκη δεν ήταν απλό αποθετήριο βιβλίων. Υπήρξε τμήμα ενός ευρύτερου σχηματισμού με το όνομα Μουσεῖον, το οποίο θα μπορούσε να χαρακτηριστεί, τηρουμένων των αναλογιών, ως το πρώτο πανεπιστήμιο στην ιστορία της ανθρωπότητας. Το Μουσείο ήταν ένα οργανωμένο, άριστα εξοπλισμένο ερευνητικό κέντρο με όλη τη σύγχρονη σημασία της λέξης. Εκτός από αυτή καθαυτή τη Βιβλιοθήκη, η οποία στην ακμή της υπολογίζεται ότι στέγαζε μέχρι και μισό εκατομμύριο τόμους, το Μουσείο περιλάμβανε αίθουσες διδασκαλίας, εργαστήρια, αναγνωστήρια, έναν περίπατον(δηλαδή χώρο στον οποίο περιφέρονταν συζητώντας, κατά τα πρότυπα της σχολής του Αριστοτέλη, οι ένοικοι και οι επισκέπτες), καθώς και καταλύματα, στα οποία κατοικούσαν και σιτίζονταν με πτολεμαϊκή χρηματοδότηση μερικοί από τους σημαντικότερους ποιητές, φιλολόγους και επιστήμονες της ελληνιστικής και της ρωμαϊκής περιόδου. Το πλησιέστερο σύγχρονο ανάλογο της αρχαίας Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας είναι τα σημερινά αγγλικά πανεπιστημιακά κολλέγια της Οξφόρδης και του Καίμπριτζ, τα οποία ξεκίνησαν να αναπτύσσονται από τον 13ο αιώνα και εξής ως κοινόβια ερευνητών και διανοουμένων υπό την πατρωνεία των βασιλέων.

Ως ερευνητικό κέντρο, το Μουσείο και η Βιβλιοθήκη βρίσκονται, όπως τονίσαμε, στην κορυφογραμμή του ελληνιστικού πολιτισμού. Οι διάφοροι συλλέκτες της Βιβλιοθήκης, πάντοτε με την ισχυρή πολιτική και οικονομική αρωγή της δυναστείας των Πτολεμαίων, συγκέντρωσαν με διάφορους τρόπους, θεμιτούς και λιγότερο θεμιτούς, ένα τεράστιο κομμάτι της πνευματικής παραγωγής όχι μόνο των Ελλήνων, αλλά επίσης των Αιγυπτίων, των Εβραίων και άλλων λαών. Στο λίκνο της Βιβλιοθήκης και του Μουσείου αναπτύχθηκε όχι μόνο η τέχνη της συλλογής, της καταλογογράφησης, της συντήρησης και της αναπαραγωγής του βιβλίου (αυτό που σήμερα ονομάζεται βιβλιοθηκονομία), αλλά επίσης μια ολόκληρη σειρά από επιστήμες, όπως η φιλολογία, τα μαθηματικά, η αστρονομία, η γεωγραφία, η ιατρική κ.ά. Η γιγάντια συγκεντρωμένη γνώση, που ετίθετο στη διάθεση κάθε ανήσυχου μυαλού χωρίς κανέναν απολύτως περιορισμό, γονιμοποίησε και την ελληνιστική λογοτεχνική παραγωγή καθιστώντας, μεταξύ άλλων, εφικτή την ανάδυση του λεγόμενου poeta doctus, του σοφού, διαβασμένου ποιητή, ο οποίος γράφει ποίηση με πυκνή διακειμενικότητα, γεμάτη κρυπτικές αναφορές στην ποίηση του παρελθόντος, αλλά και σε ποικίλα πεδία της γνώσης.

Γιατί η Βιβλιοθήκη ιδρύθηκε στην Αλεξάνδρεια και όχι αλλού;

Ο Αλέξανδρος ιδρύει την πόλη που φέρει το όνομά του στα 332 π.Χ. μετά από χρησμό του μαντείου του Άμμωνος Ρα στην έρημο της Σίβας. Το μαντείο “αποκάλυψε” ότι ο Αλέξανδρος ήταν γιος του Άμμωνος, θεού που σύντομα ταυτίστηκε με τον Δία. Του έδωσε επίσης “εντολή” να κτίσει πόλη στο δέλτα του Νείλου, κοντά στο νησί Φάρος, η οποία και θα γινόταν, ακριβώς, ο φάρος του νέου κόσμου.

Η επιλογή της τοποθεσίας ήταν ευφυέστατη. Η Αλεξάνδρεια είναι φυσικό λιμάνι, ιδανικό ως βάση για κάθε στρατιωτική εκστρατεία, αλλά και εμπορική δραστηριότητα, εφόσον συνδέει τρεις ηπείρους και ελέγχει τις εκβολές του θεού-ποταμού Νείλου, τη σημασία του οποίου είχε εντυπώσει στη συνείδηση των Ελλήνων, μεταξύ άλλων, ο Ηρόδοτος.

Η Αλεξάνδρεια ήταν επίσης ιδεώδες σημείο εκπομπής της ελληνικής κουλτούρας ως εξουσιαστικού-ηγεμονικού λόγου, καθώς πολύ γρήγορα εξελίχθηκε σε μια πολυπολιτισμική μητρόπολη, στην οποία, εκτός από τους ιθαγενείς Αιγυπτίους, κατοικούσε μια υπολογίσιμη εβραϊκή — ελληνόφωνη ως επί το πλείστον — κοινότητα, η οποία γρήγορα πλαισιώθηκε από τον έπηλυ ελληνικό πληθυσμό. Ο συγχρωτισμός των Ελλήνων με τους Αιγυπτίους και τους Εβραίους επήλθε σταδιακά· ο ελληνικός πληθυσμός, όμως, παρέμεινε σταθερά η κοινωνική ελίτ.

Υπήρξε η Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας η πρώτη βιβλιοθήκη του αρχαίου κόσμου;

Οι Αλεξανδρινοί έφτιαξαν τη μεγαλύτερη, πλουσιότερη και πιο οργανωμένη βιβλιοθήκη του αρχαίου κόσμου, αλλά δεν εφηύραν οι ίδιοι τον θεσμό. Το εμπόριο — και κατ᾽ επέκταση η συλλογή — του βιβλίου ήταν φαινόμενο που ξεκίνησε να μαζικοποιείται από τα τέλη του 5ου αιώνα π.Χ. Ο Ευριπίδης αναφέρεται ως ένας από τους πρώτους κατόχους ευμεγέθους προσωπικής συλλογής βιβλίων. Η πρώτη ανάπτυξη όμως της βιβλιοθήκης ως χώρου συνεύρεσης και πνευματικής εργασίας επήλθε κυρίως στην Αθήνα του 4ου αιώνα π.Χ., στο πλαίσιο των φιλοσοφικών σχολών που ανθούν στην πόλη. Η Ακαδημία του Πλάτωνα, το Λύκειο του Αριστοτέλη, αλλά επίσης ο Κήπος του Επικούρου και η Στοά φιλοξενούσαν πλούσιες συλλογές.

Φύλλο παπύρου

Οι Περιπατητικοί, όμως, ήταν αυτοί που διακρίθηκαν ιδιαίτερα στην τέχνη της αποθησαύρισης, της καταλογογράφησης και της ταξινόμησης κάθε λογής αντικειμένων γνώσης και έρευνας, είτε αυτά ήταν στοιχεία από τα κρατικά αρχεία (τις δημόσιες επιγραφές και άλλα έγγραφα) είτε βιβλία. Ένας Περιπατητικός φιλόσοφος, ο Δημήτριος ο Φαληρεύς, γνωστός ο ίδιος και ως συγγραφέας αλλά και ως ο τοποτηρητής των Μακεδόνων στην Αθήνα την περίοδο 317-307 π.Χ., φέρεται να υπήρξε ο άνθρωπος τον οποίο ο Πτολεμαίος Α᾽ Σωτήρ επιφόρτισε με την ευθύνη της Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας.

Είτε η πληροφορία αυτή ευσταθεί είτε όχι, σίγουρα “κρύπτει νοῦν ἀληθείας”: τονίζει την οργανική διασύνδεση ανάμεσα στο περιπατητικό πνεύμα και την πολιτιστική πολιτική και φιλοσοφία τόσο του ιδίου του Αλεξάνδρου, που βεβαίως υπήρξε μαθητής του Αριστοτέλη, όσο και των Διαδόχων του, όλως ιδιαιτέρως των Πτολεμαίων. Ασφαλώς, ο Αριστοτέλης αξίωνε τη γνώση για τη γνώση, ενώ για τον Αλέξανδρο και τους Διαδόχους η γνώση ήταν εργαλείο εξουσίας. Αυτό όμως δεν μειώνει καθόλου την αξία της πολιτιστικής πολιτικής του Αλεξάνδρου και των Διαδόχων: τα μεγάλα άλματα στην ιστορία του πολιτισμού σπανίως ωθούνταν από αγνά κίνητρα

Πού ακριβώς βρισκόταν η Βιβλιοθήκη και πώς έμοιαζε;

Αναφερθήκαμε πιο πάνω στο γενικό αρχιτεκτονικό σχέδιο της Βιβλιοθήκης. Δεν γνωρίζουμε όμως λεπτομέρειες για την ακριβή της κάτοψη. Δεν γνωρίζουμε επίσης ούτε καν πού συγκεκριμένα ήταν χτισμένη. Το μόνο κομμάτι της Βιβλιοθήκης που σώζεται ερειπωμένο σήμερα είναι το λεγόμενο Σεραπείον, ένα είδος “θυγατρικής” βιβλιοθήκης, η οποία κατασκευάστηκε στον χώρο του ναού του Σέραπι (το αρχικό κτίσμα ήταν μάλλον του Πτολεμαίου Γ᾽ του Ευεργέτου, αν και ορισμένοι το θεωρούν παλαιότερο και το αποδίδουν στον Σωτήρα), μάλλον προκειμένου να αντιμετωπιστεί η έλλειψη χώρου που προήλθε από τη συνεχή διόγκωση της συλλογής. Δεν αποκλείεται πάντως η αναδιαμόρφωση του ναού του Σέραπι ως κτηρίου της Βιβλιοθήκης να ήταν εξέλιξη των ύστερων ελληνιστικών χρόνων και να συνδεόταν με την πρώτη μεγάλη καταστροφή της βιβλιοθήκης το 48 π.Χ.

Μια ισχυρή πιθανότητα για την ακριβή τοποθεσία της Βιβλιοθήκης είναι η εξής: όπως ένα μεγάλο κομμάτι της Αρχαίας Αλεξάνδρειας γενικά, έτσι και τα ερείπια της Βιβλιοθήκης είναι πιθανό να βρίσκονται κάτω από τη σημερινή επιφάνεια του νερού στην ευρύτερη περιοχή του Φάρου, τα θεμέλια του οποίου βρίσκονται σήμερα κάτω από ένα φρούριο της ισλαμικής εποχής. Δυστυχώς, η ενάλια αρχαιολογία, που τόσους άλλους αρχαίους αλεξανδρινούς θησαυρούς έχει αποκαλύψει, δεν έχει ακόμη βρει περισσότερα στοιχεία.

Σύντομο ιστορικό της βιβλιοθήκης από την ίδρυση μέχρι και την καταστροφή της

H ιστορία της Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας καταγράφει τους εξής τρεις μεγάλους σταθμούς, οι οποίοι συμπίπτουν χονδρικά με τις μεγάλες γεωπολιτικές εξελίξεις της εποχής:

1. Η πτολεμαϊκή περίοδος — από την ίδρυση της Βιβλιοθήκης μέχρι τον θάνατο του τελευταίου Φαραώ της αρχαίας Αιγύπτου, της βασίλισσας Κλεοπάτρας:

Μπορούμε με ασφάλεια να εικάσουμε ότι η ίδρυση της Βιβλιοθήκης και του Μουσείου αποτελούσε μέρος του οράματος του Αλεξάνδρου για την πόλη που έκτισε. Είναι όμως αμφίβολο αν ο Αλέξανδρος, ο οποίος πεθαίνει εννέα χρόνια μετά την ίδρυση της Αλεξάνδρειας, πρόλαβε να δει το όραμά του να υλοποιείται. Οι μελετητές θεωρούν ότι η Βιβλιοθήκη ολοκληρώθηκε από τον πρώτο Πτολεμαίο, τον επιλεγόμενο Σωτήρα, έναν από τους Διαδόχους.

Γραμματικοί επί τω έργω στην αρχαία Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας (φανταστική ζωγραφική απόδοση)

Επί των τριών πρώτων Πτολεμαίων, του Σωτήρος (323-283), του Φιλαδέλφου (283-246) και του Ευεργέτου (246-222 π.Χ.) η βιβλιοθήκη γνώρισε αυξανόμενη άνθηση, καθώς οι βασιλείς ξόδευαν τεράστια ποσά τόσο για την εξασφάλιση βιβλίων όσο και για την προσέλκυση λαμπρών προσωπικοτήτων από κάθε γωνιά του ελληνικού κόσμου ως επισκεπτών (διάσημη περίπτωση επισκέπτη ήταν ο Αρχιμήδης) ή ως σταθερών ενοίκων του Μουσείου (βλ. Παρακάτω).

Η απόκτηση βιβλίων εξασφαλιζόταν (α) με την αγορά ή/και με την ανταλλαγή τόμων, με δωρεές και κληροδοτήματα (όπως το φημολογούμενο κληροδότημα της βιβλιοθήκης του Αριστοτέλη), (β) με μάλλον αθέμιτους τρόπους, όπως η κατάσχεση των πρωτοτύπων, τα οποία είχαν αρχικά εξασφαλιστεί μόνο για να αντιγραφούν (τέτοια ήταν η περίπτωση του επίσημου κρατικού αθηναϊκού αντιτύπου των τριών μεγάλων τραγικών του 5ου αι.). Σύμφωνα με τον θρύλο, οι αρχές της Αλεξάνδρειας υπέβαλλαν σε έλεγχο κάθε επισκέπτη που έπιανε στο λιμάνι της Αλεξάνδρειας. Σε περίπτωση που ανακαλυπτόταν ότι κουβαλούσε βιβλία, οι τόμοι κατάσχονταν και ο ιδιοκτήτης αποζημιωνόταν.

Η αρχή της παρακμής τοποθετείται από τη βασιλεία του Πτολεμαίου Δ᾽ του Φιλοπάτορος (221-204 π.Χ.) και εξής. Οι λόγοι ήταν κυρίως δύο: (α) η δημιουργία ανταγωνιστικών κέντρων γνώσης, όπως η Πέργαμος, που συγκρότησε μια επίσης λαμπρή βιβλιοθήκη, (β) η αυξανόμενη επιρροή της ρωμαϊκής δύναμης, η οποία εξελικτικά καθιστά την Αίγυπτο προτεκτοράτο της αναδυόμενης αυτοκρατορίας στερώντας της πλούτο, δύναμη και πολιτική επιρροή. Η βιβλιοθήκη δεν παύει να εμπλουτίζεται (ο Μάρκος Αντώνιος, για παράδειγμα, δώρισε μεγάλες ποσότητες βιβλίων), αλλά τίποτα δεν είναι όπως παλιά.

Σύγχρονη ανάπλαση παπυρικών κυλίνδρων

Κατά την ύστερη ελληνιστική εποχή, επέρχεται η πρώτη μεγάλη καταστροφή στη συλλογή της Βιβλιοθήκης, η οποία συνδέεται με τη δυναστική της βασίλισσας Κλεοπάτρας Ζ’ της Φιλοπάτορος με τον αδελφό της Πτολεμαίο ΙΔ᾽ και την παρουσία στη Ρώμη του Ιουλίου Καίσαρα. Ο Καίσαρας τάχθηκε στο πλευρό της Κλεοπάτρας στη διαμάχη αυτή. Όταν, το 48 π.Χ., ο στόλος του αποκλείστηκε στο λιμάνι από τα πλοία του Πτολεμαίου, ο Καίσαρ, για να ξεφύγει, αντέδρασε πυρπολώντας τα ίδια του τα πλοία και μαζί τα πέριξ του λιμανιού. Η φωτιά επεκτάθηκε αναπόφευκτα και στον χώρο του Μουσείου και κατέκαψε μέρος της συλλογής της Βιβλιοθήκης. Η έκταση της καταστροφής δεν μπορεί να υπολογιστεί· σίγουρα δεν ήταν όμως τέτοια που να αφανίσει τη Βιβλιοθήκη.

2. Η αυτοκρατορική περίοδος (από τα πρώτα αυτοκρατορικά χρόνια μέχρι τη δεύτερη καταστροφή της Βιβλιοθήκης από τον Αυρηλιανό):

Οι πρώτοι αυτοκρατορικοί αιώνες υπήρξαν περίοδος αργού μαρασμού για τη Βιβλιοθήκη. Οι Ρωμαίοι εκτιμούσαν μεν την αξία και τη σημασία της, αλλά ποτέ δεν ισοφάρισαν την πολιτική και οικονομική επένδυση των Πτολεμαίων.

Στα τέλη του 3ου μ.Χ. αιώνα συμβαίνει η μεγαλύτερη, ίσως και η οριστική καταστροφή της Βιβλιοθήκης. Η καταστροφή αυτή συνδέεται με μία από τις μεγαλύτερες επαναστάτριες της αρχαίας ιστορίας, τη βασίλισσα Ζηνοβία της Παλμύρας. Η Ζηνοβία εξεγέρθηκε ενάντια στη ρωμαϊκή κυριαρχή και κατόρθωσε να στεφθεί βασίλισσα της Αιγύπτου το 269. Η ρωμαϊκή αντίδραση ήταν σφοδρή. Ο αυτοκράτορας Αυρηλιανός πολιόρκησε και κατέκτησε την πόλη εκ νέου το 275. Θύμα της καταστροφής ήταν και η Βιβλιοθήκη, με ενδεχόμενη εξαίρεση το Σεραπείο.

3. Η υστερορωμαϊκή περίοδος (από την επικράτηση του χριστιανισμού μέχρι την αραβική κατάκτηση της Αιγύπτου τον 7ο αιώνα): 

Ό,τι κι αν έμεινε όρθιο μετά το πέρασμα της στρατιάς του Αυρηλιανού, δεν επιβίωσε από τη σαρωτική ορμή των χριστιανών, που κυριάρχησαν στην Αλεξάνδρεια από τις πρώτες δεκαετίες του 4ου αιώνα και εξής. Η πιο διάσημη ιστορία που σχετίζεται με τη σύγκρουση εθνικών, Εβραίων και χριστιανών στην πόλη έχει να κάνει με τον μαθηματικό Θέωνα και την κόρη του, επίσης μαθηματικό και φιλόσοφο Υπατία, οι οποίοι δολοφονήθηκαν από τις χριστιανικές ορδές. Οι χριστιανοί και ειδικά ο Αρχιεπίσκοπος Θεόφιλος απεχθάνονταν τη Βιβλιοθήκη, καθώς τη συνέδεαν με την παγανιστική και την αρχαία αιγυπτιακή λατρεία.

Μπορούμε να θεωρούμε σχεδόν βέβαιο ότι μετά την άνοδο στον θρόνο του αυτοκράτορα Θεοδοσίου Α´ στο δεύτερο μισό του 4ου αιώνα και στο πλαίσιο της ευρύτερης πολεμικής του κατά του ειδωλολατρικού πολιτισμού, η Βιβλιοθήκη πρέπει να περιέπεσε σε οριστική αχρηστία. Στο πλαίσιο της γενικής πολεμικής του κατά του παγανισμού ο Θεοδόσιος διατάζει το κλείσιμο του Σεραπείου το 391. Αν υπήρχαν τότε ακόμη “εθνικά” κείμενα στο Σεραπείο, είτε θα καταστράφηκαν είτε θα διασκορπίστηκαν.

Η χριστιανική προκατάληψη πάντως χρεώνει τους Άραβες με τον οριστικό της αφανισμό. Ο θρύλος λέει ότι οι Άραβες υπέβαλαν στους Αλεξανδρινούς το εξής ερώτημα: αντικρούουν μήπως τα βιβλία σας την ισλαμική πίστη; Αν ναι, τότε είναι επικίνδυνα και καταστρέφονται. Αν όχι, τότε είναι περιττά και καταστρέφονται! Μικρή δόση αλήθειας πάντως πρέπει να κρύβεται στο ανέκδοτο αυτό. Μέχρι τον 7ο αιώνα η λαμπρότερη συλλογή βιβλίων του αρχαίου κόσμου πρέπει να είχε σχεδόν ολοκληρωτικά χαθεί. Αυτό βεβαίως δεν σήμαινε και την πλήρη απώλεια της αρχαίας πνευματικής κληρονομιάς, καθώς η διασπορά του βιβλίου ήταν πλέον μεγάλη.

Ποια επιστημονικά επιτεύγματα και ποιες προσωπικότητες σχετικά με ποιους κλάδους του επιστητού συνδέονται με την βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας;

Όπως προαναφέρθηκε, η Βιβλιοθήκη ήταν οργανωμένο ερευνητικό κέντρο, στο οποίο παρήγαγαν σπουδαίους καρπούς μια σειρά από λαμπρά μυαλά σε μια πλειάδα επιστημονικών κλάδων:

(α) Στην ανάπτυξη, ουσιαστικά την εύρεση, της επιστήμης της φιλολογίας αναφερθήκαμε εκτενώς σε αυτό μας το κείμενο. Κορυφαίοι φιλόλογοι υπήρξαν ο Καλλίμαχος, ο Λυκόφρων (οι δυο τους ήταν συνάμα και ποιητές με κοσμογονική επίδραση) και πάνω από όλους ο Αριστοφάνης ο Βυζάντιος.

(β) Στη Βιβλιοθήκη συνέχισε να ανθεί η ιατρική, με κορυφαίο εκπρόσωπο τον Ηρόφιλο, ο οποίος υπήρξε ο πρώτος γιατρός που διεξήγαγε ανατομικές έρευνες σε πτώματα — εκμεταλλευόμενος την αιγυπτιακή παράδοση της μουμιοποίησης, η οποία αφαιρούσε από το νεκρό σώμα το ιερό και το απαραβίαστο με το οποίο ήταν περιενδυμένο στην ελληνική παράδοση. Η δυνατότητα αυτή κατέστησε την ιατρική σχολή του Μουσείου πόλο έλξης για κάθε επίδοξο ή φτασμένο γιατρό στον ελληνιστικό κόσμο.

(γ) Τα αλεξανδρινά μαθηματικά, συνδέονται κυρίως με τον Ευκλείδη, τον πατέρα της σύγχρονης γεωμετρίας. Στο Μουσείο, όμως, έδρασε για ένα διάστημα, ως επισκέπτης, όπως προσημειώσαμε, και ο Αρχιμήδης, ενώ σπουδαίοι αλεξανδρινοί μαθηματικοί υπήρξαν οι επίσης προαναφερθέντες Θέων και Υπατία. Με τον Ευκλείδη συνδέεται και μια γνωστή παροιμιώδης έκφραση: όταν, αναφέρει ο θρύλος, ο Πτολεμαίος Β᾽ ρώτησε τον Ευκλείδη αν υπάρχει εύκολος τρόπος να κατακτηθεί η επιστήμη της γεωμετρίας, ο Ευκλείδης φέρεται να απάντησε: “Βασιλιά μου, δεν υπάρχει βασιλική οδός προς τη γνώση”.

(δ) Στην αστρονομική έρευναξεχωρίζουν τρία σπουδαία ονόματα: ο Αρίσταρχος, ο πρώτος αστρονόμος που απέδειξε ότι η γη περιστρέφεται γύρω από τον Ήλιο και όχι το αντίθετο· ο Ίππαρχος, που υπολόγισε με εκπληκτική ακρίβεια τη διάρκεια του ηλιακού έτους· και ο Κλαύδιος Πτολεμαίος, ο οποίος συγκρότησε το περίφημο πτολεμαϊκό αστρονομικό σύστημα. Η αραβική μετάφραση του έργου του Πτολεμαίου άσκησε μεγάλη επίδραση στους Άραβες αστρονόμους.

(ε) Με τη γεωγραφία συνδέεται το όνομα του Ερατοσθένη, ο οποίος υπολόγισε, επίσης με απόκλιση μερικών μόνο εκατοντάδων χιλιομέτρων, την περιφέρεια της γης και εφηύρε μέγα μέρος της τεχνικής γεωγραφικής ορολογίας που χρησιμοποιείται μέχρι και σήμερα.

Η σύγχρονη προσπάθεια αναβίωσης της αρχαίας βιβλιοθήκης

Η κυβέρνηση του Χόσνι Μουμπάρακ με την έμπρακτη αρωγή της Ουνέσκο φιλοδόξησε να αποκατατήσει κάτι από την αίγλη της αρχαίας βιβλιοθήκης στον χώρο που την πρωτοφιλοξένησε. Το αποτέλεσμα υπήρξε η Bibliotheca Alexandrina, που ιδρύθηκε το 2002 και ήδη, χάρη στη γενναιόδωρη διεθνή χρηματοδότηση και τις παγκόσμιες δωρεές (η μεγαλύτερη από τις οποίες υπήρξε η δωρεά της γαλλικής Εθνικής Βιβλιοθήκης, που αριθμούσε μισό εκατομμύριο τόμους), έχει αναδειχθεί σε κορυφαίο, περιφερειακό και όχι μόνο, κέντρο γνώσης (βλ. την ιστοσελίδα της βιβλιοθήκης).

Η Bibliotheca Alexandrina διαθέτει σήμερα οκτώ θυγατρικές βιβλιοθήκες με ήδη ογκώδες έντυπο και ηλεκτρονικό πληροφοριακό υλικό, υπηρεσία εκτύπωσης εξαντλημένων βιβλίων κατόπιν ειδικής παραγγελίας (print on demand) σε συνεργασία με το Internet Archive, τέσσερα μουσεία, μόνιμες εκθέσεις, συνεδριακό κέντρο, καθώς και το εντυπωσιακό Culturama Hall, μια πανοραμική, κυκλική οθόνη υπολογιστή με διάμετρο δέκα μέτρων, η οποία προβάλλει εικόνες και στοιχεία από την ιστορία της Αιγύπτου (βλ. εδώ).

Φανταστική ζωγραφική απόδοση της πυρκαγιάς που κατέκαψε μέρος της Βιβλιοθήκης το 48 π.Χ.

https://www.athensvoice.gr