Άρτεμις, η θεά των διακοπών! Ο Πατέρας Φίδιος Ζευς, οι Πελασγοί και ο Κρόνος!

Του Γιώργου Λεκάκη

Ο Σαύος / Σάβος είναι επίθετο του θεού Απόλλωνος Ηλίου ως Σωτήρος (Apollo-Sol > Apollo-Sabus-Sabinus)[1] κατά το Σάος, Σώος > save κλπ.

Ο Σάβος ήταν υιός του θεού Sanco / Sancus, αρχαία θεότητα των Οσκο-Ομβρίων, από τον Φίδιο Δία, που στο τελος «αφομοιώθηκε» από τον ήρωα Ηρακλή.

Θεωρείται γενάρχης των Σαβελίων, Σαβίνων και Σαμνιτών.

Η κόρη του, Βακούνα, ταυτίστηκε, από αρχαίους συγγραφείς, με την θεά Αρτέμιδα. Επίσης, κατά καιρούς και κατά μύθους, με την θεά Νίκη / Βικτώρια, την Δήμητρα, και την Αθηνά. Και με την Βίκα Πότα, ρωμαϊκή θεά της νίκη και της κατάκτησης.

Πολλά μέρη στην κεντρική Ιταλία ετυμολογούνται από αυτήν: Vacone(*), Bacugno, Bocchignano, Mansio ad Vacanas, που βρισκόταν κοντά στην Valle di Baccano, Bacane - αρχοντικό που χρησιμοποιείται για την ανάπαυση του ταξειδιώτη, κ.ά.

Στην Piana di San Vittorino του Rieti, υπάρχει η λίμνη Pozzo di Rutignano ή Latignano – νυν Paterno ή Cotilia - στην οποία οι Σαβίνοι απέδωσαν μεγάλη θρησκευτική αξία και έκαναν θυσίες εκεί στην θεά Vacuna. Η λίμνη ονομάσθηκε «ο ομφαλός της Ιταλίας»[2]. Ήταν ιερή και ως τέτοια απρόσιτη, με φράχτες. Διότι εδώ οι Πελασγοί έκαναν ειρήνη με τους εντοπίους, κοντά στην λίμνη ένα ιερό στον Πατέρα Δία / Dis Pater και έναν βωμό στον Κρόνο.[3] Διάφορα περίεργα φαινόμενα αναφέρονται για την λίμνη αυτήν, γι’ αυτό και θεωρείτο μυστηριώδης. Οι Πελασγοί μπορεί να ήταν μάρτυρες της βύθισης της λίμνης και να δημιουργηθεί έτσι ο μύθος![4] Οι Λατίνοι συγγραφείς αναφέρουν επίσης ότι στην μέση της λίμνης βρισκόταν ένα «πλωτό»[5] νησί (ήταν ακόμη ορατό στις αρχές του 19ου αιώνα - τώρα εξαφανίστηκε), καλυμμένο από πυκνή βλάστηση.

Παραδόξως, η αρχαία λατρεία της θεάς επιβίωσε και μετά την έλευση του χριστιανισμού, μέχρι σήμερα! Σε ωρισμένα χωριά της άνω κοιλάδος του ποταμού Βέλια[6] (όπως τα Sigillo di Posta, Villa Camponeschi di Posta, και Colle Rinaldo di Borgo Velino) εξακολουθεί να συνηθίζεται να φέρουν τον μανόχιο (Lu Manocchiu)[***], έναν μεγάλο σωρό από στάχυα, σε πομπή σιταριού, προσφορά στην θεότητα. Στο Vacone του Λατίου, χωριό που φέρει ακόμη το όνομά της, γίνεται η Sacra Vacunae, μια ιστορική αναπαράσταση με αρχαίες ενδυμασίες των εορτασμών προς τιμήν της Vacuna, κάθε χρόνο στα τέλη Ιουνίου! Ήταν καλοκάγαθη θεά των δασών, των νερών, της φύσης, του κυνηγιού και της γονιμότητος. Δημιουργός πραγμάτων από την υγρασία και την άνοιξη. Αυτή ευλογεί το χωράφι με σιτηρά. Η Vacuna συνδέθηκε επίσης με την ανάπαυση, εξ ης και οι όροι vacuo (> vacances, vacacións, vacaciones, ολλ. vakantie, πολων. wakacje), vagare, vacante, vacanze (διακοπές, περιπλάνηση, άδεια, κλπ).[7]

Αναπαραστάσεις λατρείας της γίνονται και στο Αρχαιολογικό Πάρκο Appia Antica.

Λατρεία της βρίσκουμε και:

        - στην Ρόκα (Ròcca > Roccagiovine) στην Ρώμη.

        - στο όρος Tancia (1.292 μ.) των Υπο-Απέννινων, του όρους του Αγ. Ιωάννη στην Σαβινία του Rieti στο Λάτιο, στο σπήλαιο του Αγίου Μιχαήλ, αρχαίος τόπος λατρείας των Σαβίνων. Εδώ σώζονταν ένας σταλαγμίτης, που είχε διαμορφωθεί ως γυναικεία μορφή (ύψους 44 εκατ.), που πιστεύεται ότι παριστάνει την θεά Vacuna[8]. Δυστυχώς κλεμμένος σήμερα! Η ταύτιση με την θεά Vacuna, υποστηρίζεται από την παρουσία πολλών πηγών στο βουνό.

        - στην Cittareale, του Ριέτι, όπου εκκλησία του Αγ. Πέτρου, στον οικισμό Vetozza, είναι κτισμένη επί αρχαίου ναού, αφιερωμένου στην θεά Vacuna.

        - στην Cerchiara, του Ριέτι.

        - στην Bocchignano του Montopoli di Sabina (αρχαίου Buccinianum[9] ή Vacunianum).

        - στην Fara του Ριέτι υπάρχουν τα ερείπια του Αγ. Μαρτίνου, ενός επιβλητικού αββαείου του 11ου αιώνα, στην κορυφή του όρους Acuziano (489 μ.) που δεν ολοκληρώθηκε ποτέ, λένε, διότι ήταν ιερός χώρος και νσός αφιερωμένος στην θεά Vacuna. Ευρήματα από την ύστερη Εποχή του Χαλκού.

        - στο Montefiolo της Casperia, υπάρχει ομώνυμο μοναστήρι των Καπουτσίνων, σε ένα πυκνό δάσος από πουρνάρια, απομεινάρι ιερού δάσους αφιερωμένου στην θεά Vacuna.

        - στο Bacugno, του Posta, του Rieti, το ίδιο το όνομα της πόλεως προέρχεται από αυτό της αρχαίας θεάς Vacuna. Είχε ένα σημαντικό ιερό προς τιμήν της εδώ.

(*) Και η πόλη Vacona συνδέεται με τις διακοπές: Σε αυτήν περνούσαν τις διακοπές τους οι Ρωμαίοι με πολυτέλεια και με πολλές ανέσεις. Οι Ρωμαίοι αριστοκράτες είχαν αρκετές βίλες που τις επισκέπτονταν κατά την διάρκεια του έτους, και για να ελέγξουν τις επαγγελματικές τους δραστηριότητες, να απολαύσουν το κυνήγι, το διάβασμα, την γραφή και την αγροτική ζωή. Τα αγροκτήματα της περιοχής παρήγαγαν ελιές, σταφύλια (για κρασί), βρώσιμα προϊόντα πολυτέλειας, αλλά και σαλιγκάρια, ψάρια και μικρά πουλιά.

Η πόλη Vacone βρίσκεται στην επαρχία Rieti του Λατίου / Λάτσιο, 20 χλμ. Δ. του Ριέτι, στον 42ο παράλληλο [42°23′N 12°39′E] στις πλαγιές του όρους Cosce (ύψους μόλις 1.114 μ.), το οποίο είναι ορατό, τις καθαρές μέρες, από το κέντρο της Ρώμης!

Το όρος Cosce είναι γνωστό από την «Έπαυλι Ορατίου»(**) - παραπάνω φωτογραφία. Έτσι είναι γνωστή από τον 15ο έως τον 18ο αιώνα μ.Χ. από αφηγήσεις ταξειδιωτών – αλλά χωρίς κανένα στοιχείο. Την δεκαετία του 1970, όταν ο χώρος επανανακαλύφθηκε κατά την διάρκεια σωστικών ανασκαφών, που ακολούθησαν και την δεκαετία του 1980, και ξανά το 2012 - 2018. Ευρέθησαν δύο κρυπτοστοές, σειρές θολωτών τόξων, βεράντες, δύο ελαιοτριβεία με κανάλια επενδεδυμένα με τούβλα, τρεις ελαιοδεξαμενές, που χρησιμοποιούνταν για τον διαχωρισμό του λαδιού από τα υποπροϊόντα, λεκάνη συλλογής του χυμού σταφυλιού μετά το πάτημα, τουλάχιστον 40 δωμάτια (μετά το 30 π.Χ.), τα περισσότερα από τα οποία είναι οικιστικά, με ψηφιδωτά δάπεδα και ζωγραφισμένο σοβά τοίχου[10], περιστύλιο (με διάταξη 5 x 5 κίονες), χώροι υποδοχής, υπνοδωμάτια και εργαστήρια. Η βίλα έπαψε να είναι σε χρήση ήδη από το 200 μ.Χ. – βρέθηκαν νομίσματα και αγγεία. Νέοι τοίχοι χτίστηκαν σε έναν μεταγενέστερο αιώνα σε διαφορετικούς προσανατολισμούς από τους προηγούμενους τοίχους, και πολλοί από αυτούς μέσα από τα ψηφιδωτά δάπεδα. Αργότερα ακόμη τα δωμάτια χρησιμοποιήθηκαν για ταφές ανθρώπων, συμπεριλαμβανομένων 4 ανδρών ενηλίκων στα 30 τους, ενός μικρού παιδιού και ενός νεογέννητου.[11]

Το σπήλαιο Cherubini, είναι μια βαθειά καρστική κοιλότητα, που κατοικείτο στην νεολιθική εποχή. Κοντά του, η Ι. Μονή San Gandolfo - σώζονται μόνο ερείπιά της, που χρονολογούνται από τον 10ο αιώνα. και οι πηγές Collalto, από τις οποίες ρέει πολύ ελαφρύ νερό, που τροφοδοτεί ένα περιρραντήριο που βρίσκεται στην είσοδο της πόλεως.

Υπάρχει ακόμη ένα «μυστηριώδες» δάσος, αφιερωμένο-ιερό στην θεά Vacuna, που ακόμη λέγεται Πάγος, ενθυμούμενο της ιερά λατρεία της πάγου / πέτρας, που τραγουδά επίσης και ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος, που αποτελείται κυρίως από βαλανιδιές (quercus ilex), καστανιές, φτελιές, κ.ά. τυπικούς μεσογειακούς θάμνους.

Η λατρεία της Vacouna εισήχθη από τον Numa Pompilio.

Πιθανολογείται ότι στην ακρόπολη της πόλεως, εκεί όπου ευρίσκεται σήμερα η εκκλησία του Αγίου Ιωάννου του Ευαγγελιστή[12], υπήρχε ένα «fanum Vacunae», δηλαδή ένας ναός αφιερωμένος στην θεά, του οποίου όμως δεν έχουν βρεθεί ίχνη…

Υπολείμματα μιας μικρής πηγής, ρωμαϊκών χρόνων, κοντά στην πόλη Vacone, υποδηλώνουν ότι αυτή είναι η πηγή που ενέπνευσε τον ποιητή Οράτιο(**), ο οποίος την παραμονή της Fontanalia, μιας εορτής που γινόταν στην σημερινή 13η Οκτωβρίου και εστράφη στους Fons Bandusiae και έγραψε την Ωδή του. Έτσι έγινε διάσημη από το τραγούδι του ποιητή. Ο ποιητής προσφέρει ως θυσία, κρασί, στέφανα από λουλούδια και αίμα κατσικιού.

Από τον 10ο αι. υπήρχε η εκκλησία του Αγίου Στεφάνου. Σήμερα είναι ερείπια. Είναι η πρώτη χριστιανική εκκλησία της περιοχής. Στην μικρή αψίδα διακρίνονται ακόμη τα ερείπια αρχαίας ζωγραφικής. Ο τετράγωνος πύργος της, παλιό καμπαναριό, εκτίσθη με υπολείμματα από την κοντινή έπαυλη του Ορατίου(**).

Οι πρώτες αναφορές για την πόλη Vacone χρονολογούνται από τον 11ο αι. (από το 1027). Αναφέρεται το κάστρο της, το οποίο παραδόθηκε στο Αββαείο της Farfa. Από τα αρχαία τείχη της, το μόνο που απομένει, είναι ένας πύργος στην είσοδο / πόρτα πρόσβασης στην πόλη.

Η εκκλησία του Αρχάγγελου Μιχαήλ βρίσκεται σε έναν υπαίθριο χώρο, δίπλα σε παλαιά κατοικία ερημιτών, που τώρα έχει γίνει… τουριστικό συγκρότημα[13]. Χρονολογείται από τον 17ο αιώνα, από την οικογένεια Βαΐνη. Η πόλις ετέθη υπό την κυριαρχία των Ορσίνι και έγινε φέουδο των Caetani, των Spada, των Vaini και τέλος των Clarelli. Το οικόσημο των Clarelli, ευρίσκεται ακόμη επάνω από την πόρτα των αρχαίων τειχών. Ο Ant. Clarelli, παραιτήθηκε από τα φεουδαρχικά του δικαιώματα επί του Vacone, στις 18.11.1816.

Εδώ φτιάχνουν fregnacce, ένα είδος τηγανίτας, σαν κρέπα, από μείγμα νερού και αλευριού με δυόσμο και αποξηραμένες σταφίδες. Και falloni, ένα είδος πίτσας σε ρολό, γεμάτη με λαχανικά.

[***] Το «Lu Manocchiu» (> λατ. manus + opus) ή Mannocchio - παραπάνω φωτογραφία - σύμβολο της αφθονίας και της γονιμότητος, είναι ένα μεγάλο δέμα σίτου από στάχυα, που συλλέγεται σε μικρά δεμάτια, ένα προς ένα, και εισάγονται με το χέρι σε ένα μεγάλο πλαίσιο. Μόλις τελειώσει η επεξεργασία, γίνεται το «δέσιμο» για να αποκτήσει το χαρακτηριστικό στρογγυλό σχήμα του: Συγκεκριμένα, για να πάρει το χαρακτηριστικό σχήμα, το φύλλο βρέχεται, για να μαλακώσουν τα «αυτιά» και «χτενίζεται» με μια βαρειά μάλλινη κουβέρτα, που περιστρέφεται δεξιόστροφα, ώστε να δίνει την ίδια κατεύθυνση.

Στην συνέχεια περιβάλλεται με μια πλεξούδα και υπερκαλύπτεται από έναν σταυρό.

Αφού ολοκληρωθούν όλες οι εργασίες, τοποθετείται σε μια ξύλινη κατασκευή, που αποτελείται από μια κεντρική βάση, ενώ δύο μακρείς στύλοι στερεώνονται στις δύο πλευρές για την διευκόλυνση της μεταφοράς. Στις 5 Αυγούστου μεταφέρεται στους ώμους 16 ανθρώπων στους δρόμους της πόλεως, κατά την διάρκεια της πομπής προς την εκκλησία της Παναγίας / Santa Maria della Neve. Μπαίνει τελετουργικά στο προαύλιο της εκκλησίας, αμέσως μετά την τριπλή γέννηση του ταύρου (ισπ. vacuna = βοοειδές) και η είσοδός του συμπίπτει με την ρίψη του παραδοσιακού άρτου προς τις τέσσερις βασικές κατευθύνσεις από μια κοπέλλα με παραδοσιακή φορεσιά, τοποθετημένη πάνω από το στάχυ.

Όλα αυτά κατά τους εορτασμούς προς τιμήν της Παναγίας, που γίνονται κάθε χρόνο στο Ριέτι, τις πρώτες μέρες του Αυγούστου και κορυφώνονται το πρωί της 5ης Αυγούστου. Το γεγονός είναι γνωστό και ως η ιεροτελεστία του ιερού Ταύρου, με τελετουργικά στοιχεία που προέρχονται από «προ-ρωμαϊκούς» πολιτισμούς, που συνυφάνθηκαν με τις ιεροτελεστίες της χριστιανικής θρησκείας. - ΔΙΑΒΑΣΤΕ: Cl. Sagliocco «Il toro e la Madonna, la festa millenaria di Bacugno», 29.8.2022.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

        - Cardauns.

        - Cherubini C. - Mellini, P. «Μια επίσκεψη στο Vacone στη Sabina: περπάτημα μέσα από την ποίηση, την ιστορία και την φύση», εκδ. System Graphic Srl, Ρώμη, 2004.

        - Colangeli Fr. «Ιστορικές σημειώσεις».

        - Goldsmith dr. "Il compendio della storia greca", dalla Tipografia di G. Gentile, Νάπολι, 1837.

        - Micali G. «Storia degli antichi popoli italiani», 1836.

        - Moronti S. «Εθνοβοτανικές μελέτες στην επαρχία του Ριέτι», Silvae, VII ν., Ιαν. 1.2011-Δεκέμβριος 2012.

        - Οράτιος / Quintus Horace Flaccus, «Epistulæ», I,10,49.

        - Acr.; Ov. F. 6, 307; Plin. 3,12,17,§109; Aus. Ep. 4,98. Ov. F. 6,308.

    ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

[1] βλ. L. A. Milani «Aes rude, signatum e grave rinvenuto alla Bruna presso Spoleto», 1891.

[2] Βλ. Βάρρος, Πλίν. iii.12. Διονύσ. ο.14.15.

[3] Βλ. Μακρόβιος.

[4] Βλ. Μακρόβιος.

[5] Ίσως λόγω καρστικών φαινομένων να μετακινούνταν συχνά, εξαφανιζόταν και επανεμφανιζόταν. Πάντως λίγες ημέρες μετά τον σεισμό της Marsica, στις 31.1.1915, σημειώθηκε ξαφνική πτώση της στάθμης του νερού, περίπου 4 μ., και μια σειρά από κατολισθήσεις, που διήρκεσαν περίπου δύο μήνες. Στο τέλος τους το βάθος της λίμνης αυξήθηκε κατά 10 μ.

[6] Βέλιας > Velino, Avens - μέχρι τον 17ο αιώνα εμφανιζόταν στους γεωγραφικούς χάρτες ως Μέλινος / Mellino. Το τοπωνύμιο Βέλιας υποδηλώνει έλη ή λιμνώδεις περιοχές. Ποταμός στην κεντρική Ιταλία, ο μεγαλύτερος παραπόταμος του ποταμού Νέρα (αριστερή όχθη) και ο μεγαλύτερος παραπόταμος του Τίβερη.

[7] Η αρχαία ελληνική λέξη για τις θερινές διακοπές ήταν (αι) θέρειαι > λατ. dies festos, ferie (αργία), feria, ferie > Festival, foire (πανηγύρι), fiera, fair, Ferium, feston (εορταστικός στέφανος), festone, festόn, Festoon, Feston, Fest, festivitæ, Feiertage, ισλ. Frídagar, πορτ. Feriados, κλπ.

[8] Κατ’ άλλους η σκαλισμένη στον σταλαγμίτη εικόνα αντιπροσωπεύει την Μεγάλη Μητέρα Θεά, ένθρονη και με τα χέρια στο στήθος της, σύμφωνα με το γνωστό πρότυπο ενός μεγάλου αριθμού προϊστορικών γυναικείων παραστάσεων, που ερμηνεύονται ως είδωλα γονιμότητας – βλ. M. Firmani «Panorama archeologico sabino alla luce di recenti acquisizioni, in Preistoria, storia e civiltà dei Sabini, Rieti» 1985.

[9] Ίσως ετυμολογείται και από την buccina, ένα αρχαίο είδος τρομπέτας που χρησιμοποιείτο στον πόλεμο.

[10] Οι τοιχογραφίες είχαν μια ποικιλία σχεδίων, όπως ένα μοναδικό σχέδιο δακτυλίου και μοτίβα πουλιών και φυτών. Ορισμένα δωμάτια είχαν επίσης γυψομάρμαρο, που διακοσμούσε τοίχους και οροφές. Τα 30 ψηφιδωτά δάπεδα 1ου - 2ου αιώνα μ.Χ. είναι καλά διατηρημένα και περιλαμβάνουν περίπου 16 πολύχρωμα ψηφιδωτά και 7 μονόχρωμα.

Ένα opus scutulatum βρέθηκε στο δωμάτιο 3, που χρονολογείται στο 100 π.Χ.

[11] Βλ. Excavations at the Roman villa of Vacone (RI), Lazio by the Upper Sabina Tiberina Project, 2012-2018. Και T. Franconi, κ.α. 2019, Oltre La Villa: Ricerche nei siti archeologici del territorio di Cottanello, Configni, Vacone e Montasola The Ancient Roman Villa of Vacone».

[12] Γνωστή από το έργο που αναπαριστά τους τρεις αγίους που τιμούν περισσότερο οι κάτοικοι του Βακόνε: Τον απόστολο Παύλο, τον Άγιο Ιωάννη Ευαγγελιστή και τον Άγιο Στέφανο τον πρωτομάρτυρα, συνοδευόμενοι αντίστοιχα από τρεις σκηνές μαρτυρίου τους: Τον αποκεφαλισμό του Αγίου Παύλου, τον άγιο Ιωάννη βυθισμένο σε βραστό λάδι, και το Μαρτύριο αγίου Στεφάνου. Πίνακας που εκλάπη την δεκαετία του 1980, και επέστρεψε το 2009, χάρις στην Μονάδα Προστασίας Πολιτιστικής Κληρονομιάς των Καραμπινιέρων της Φλωρεντίας.

Η εκκλησία εορτάζεται στις 27 Δεκεμβρίου.

[13] Σήμερα η εκκλησία έχει μεγάλη ζήτηση για γάμους και άλλες τελετές, δεδομένου του μαγευτικού σκηνικού του Βακωνικού δάσους που την πλαισιώνει, εξοπλισμένο με ψησταριές, τραπέζια για πικνίκ, χώρο κατασκήνωσης, κλπ.

ΠΗΓΗ: Γ. Λεκακης «Συγχρονης Ελλαδος περιηγησις». Γ. Λεκάκης «Ταματα και αναθήματα». ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ.