Οι τρεις Αλκυόνες, που για χάρη τους έγιναν οι τρεις περίοδοι των Αλκυονίδων Ημερών…

Η Αλκυόνη και αδελφές της Πλειάδες, του Χ. Τζ. Ντρέιπερ, 1915.

Του Γιώργου Λεκάκη

Η λέξις αλκυών ετυμολογείται από τις λέξεις αλς (θάλασσα) + κύω (γεννώ, φουσκώνω)[1]…

Ο Κήυξ (υιός του Εσπέρου / Εωσφόρου), και η πανέμορφη σύζυγός του, Αλκυών[2] (κόρη του Αιόλου, βασιλιά της Θεσσαλίας, γιο του Ιππότη / Ιππόθοου  και της Εναρέτης) - όπως όλες οι Θεσσαλές - όταν ήλθαν σε τέλειο ευτυχισμένο(*) γάμο, διέμεναν στην Τραχινία / Τραχίδα των Μαλιέων(**), στην οποία ήταν βασιλιάς. Αποκαλούσαν τους εαυτούς τους «Δία» και «Ήρα», αντιστοίχως. Ο Ζευς και η Ήρα προσβλήθηκαν από αυτό και θέλησαν να τιμωρήσουν την έπαρση. Έτσι ο Ζευς μεταμόρφωσε τον Κήυκα στο ομώνυμο όρνιο και την Αλκυώνα στο ομώνυμο πουλί[3]. Από τότε εξακολουθούν να λαχταρούν ο ένας τον άλλον και να αναζητούν ο ένας τον άλλον χωρίς σταματημό… Αλλά ο Ζευς τους στέρησε και τον λόγο... Τους νεοσσούς, όμως, που γεννούσε, που τους εναπόθετε στην ακρογιαλιά, τους έπνιγαν τα μεγάλα κύματα του χειμώνος, γι’ αυτό η αλκυώνα θρηνούσε με γοερά δάκρυα μυρομένα[4]. Τα παιδιά τους δεν έφταιγαν σε τίποτε… Τότε ο Ζευς που λυπήθηκε την μάνα, διέταξε κάποιες ημέρες να παύουν οι χειμωνιάτικοι άνεμοι κατά την τροπή, για να μη χάνονται τα νεαρά πουλάκια της αλκυώνος. – βλ. Ησίοδος, Απολλόδ.

Μια άλλη Αλκυόνη η Β΄, και οι έξι αδελφές τις μεταμορφώθηκαν στον αστερισμό των Πλειάδων. Και όταν οι Πλειάδες μεσουρανούν (αυτό συμβαίνει τον Ιανουάριο), δίνουν το σύνθημα στα θαλασσοπούλια να γεννήσουν τα αυγά τους… Είναι ένας αστρόμυθος(***) και ένας μετεωρόμυθος μαζί… Ο αριθμός των Πλειάδων, 7 ή 9 (μαζί με τους γονείς τους ή 14 ορατές με γυμνό μάτι), ταυτίζεται με τον αριθμό των Αλκυονίδων Ημερών, 7 ή 14 όπως ήταν αρχικώς: 7 πριν το Χειμερινό Ηλιοστάσιο και 7 μετά από αυτό.

Ο Μορφέας έχει πάρει την μορφή του νεκρού Κύηκος

και δείχνει στην Αλκυόνη τον σύζυγό της νεκρό...

Μια τρίτη Αλκυόνη η Γ΄, προειδοποίησε τον άνδρα της διότι, ως κόρη του ταμία των ανέμων Αιόλου, εγνώριζε τους ανέμους και κυρίως την απρόβλεπτη φύση τους. Ωστόσο, οι συνθήκες που ώθησαν τον σύζυγό της να πρέπει να πλεύσει προς το Μαντείο του Απόλλωνα της Κλάρου, να πάρει χρησμό, ήταν τόσο σημαντικές, που δεν χωρούσαν αναβολή… Το καράβι του Κύηκα βυθίσθηκε από τα τεράστια κύματα… Καθώς οι δυνάμεις του τον εγκατέλειπαν, αναστέναξε το όνομά της για τελευταία φορά πριν πνιγεί... Η Αλκυόνη προσεύχεται… Η θεά Ήρα ακούει και απαντά στις προσευχές της Αλκυόνης στέλνοντας τον Μορφέα, με την μορφή του νεκρού της συζύγου, ως αγγελιαφόρο. Ξάπλωσε, λοιπόν, με την μορφή του Κύηκος, δίπλα στην κοιμισμένη Αλκυόνη και της ψιθύρισε στο αυτί ότι ήταν ήδη νεκρός... Η Αλκυόνη δεν ήθελε πια να ζήσει. Διότι, παρ’ όλο που τον προειδοποίησε, δεν μπόρεσε να αποτρέψει το μοιραίο ταξείδι του, και το έφερε βαρέως… Η πανέμορφη Αλκυόνη εθρήνησε τόσο πολύ τον χαμό του συζύγου της, που ζήτησε από τον Δία να την γλιτώσει από τον πόνο. Κι αυτός την μεταμόρφωσε σε ένα πανέμορφο πουλί, το οποίο, όμως, ήταν καταδικασμένο να γεννά τα αυγά του τον χειμώνα, καρπούς του χαμένου άνδρα της, που έφυγε τέτοια εποχή… Τραγική ειρωνία: Το επόμενο πρωί κατέβηκε στην παραλία και είδε το νεκρό σώμα του συζύγου της να επιπλέει στην ακτή. Από την απελπισία της ρίχτηκε και αυτή στην θάλασσα. Αποφασισμένη να πνιγεί μαζί του, να αυτοκτονήσει… Πήδηξε από τους γκρεμούς, αλλά αντί να βυθιστεί στην θάλασσα… πέταξε προς τον νεκρό σύζυγό της! Οι ελεήμονες θεοί την είχαν μετατρέψει ήδη σε πουλί... Και έτσι, όταν ρίχτηκε επάνω στο νεκρό σώμα του συζύγου της, διαπίστωσε ότι κι αυτός είχε γίνει πουλί... Το τραγικό αυτό τέλος συγκίνησε τους θεούς, οι οποίοι μεταμόρφωσαν το ζευγάρι σε πουλιά... Ο θεός Αίολος έπαυε τους ανέμους για να γεννηθούν με ασφάλεια τα εγγόνια του… - βλ. Οβίδιος, Υγίνος…

Έτσι:

        - η Αλκυόνη Α, του βασιλιά Αίολου εφορεύει στο πρώτο 7ήμερο των Αλκυονιδών[7] Ημερών, την τελευταία εβδομάδα του Δεκεμβρίου,

        - η Αλκυόνη Β, των Πλειάδων, στο δεύτερο, που εμφανίζεται το 2ο δεκαπενθήμερο του Ιανουαρίου 

και

        - η Αλκυόνη Γ, του θεού Αίολου (και της Αιγιάλης), την τρίτη περίοδο των Αλκυονίδων Ημερών, η οποία εμφανίζεται την 2η εβδομάδα του Φεβρουαρίου[8]), και που διαρκεί, όπως όλες, 3 - 7 ημέρες. 

Το θαλάσσιο ιχθυοφάγο πτηνό[5], αλκυόνη, γεννά στις 7 ημέρες τα αυγά και στις άλλες 7 τα μεγαλώνει. Γι’ αυτό ο Ζευς παραχώρησε τις ζεστές μέρες του χειμώνα[6], που ονομάσθηκαν εκ του πουλιού, Αλκυονίδες Ημέρες…

«Κυούσης δε αλκυόνος ίσταται τα πελάγη, ειρήνην δε και φιλίαν άγουσιν άνεμοι» (βλ. Αιλιανό). «Η δε αλκυών κύει επί τροπάς χειμερινάς, διό και καλούνται, όταν ευδιειναί γένωνται αι τροπαί, αλκυόνειοι ημέραι» (βλ. Αριστοτέλη). «Αίθρια μεν τα άνωθεν, ακύμαντον δε και γαλήνιον άπαν το πέλαγος, όμοιον ως ειπείν κατόπτρω (= η θάλασσα γίνεται σαν καθρέπτης)» (βλ. Λουκιανό).

Έτσι, η Αλκυόνη έγινε σύμβολο γαλήνης, ειρήνης, ηρεμίας και προστασίας και παύσης της θαλασσοταραχής. Οι αλκυόνες αφιερώθηκαν στην Θέτιδα και έγιναν ιερόπτηνά της. Θεωρήθηκαν σύνδεσμος μεταξύ ουρανού και θάλασσας.

Οι ημέρες αυτές λέγονται αλκυονημέρες και καλοσύνη ή καλοσυνάτες. Διότι δεν υπάρχουν καταιγίδες. Οι ημέρες παροιμιωδώς αναφέρονται ως ανέμελη και ήρεμη περίοδο ήδη στους «Όρνιθες» (1594) του Αριστοφάνους. Αλλά αλκυονίδες ημέρες λέγονται από τον λαό μας και οι ευτυχισμένες(*) ημέρες, θυμίζοντας τις ευτυχισμένες ημέρες του γάμου της Αλκυόνης με τον Κύηκα…

Ο Αριστοτέλης υποστηρίζει πως οι Αλκυονίδες Ημέρες εμφανίζονται 7 ημέρες πριν και 7 ημέρες μετά την χειμερινή τροπή του Ηλίου.

Ο λαός μας λέει «Ο Γενάρης κι αν γεννάται του καλοκαιριού θυμάται» (εξ αιτίας των Αλκυονίδων ημερών…

Δεν συμβαίνουν παντού Αλκυονίδες Ημέρες, αλλά στην περιοχή της Σικελίας πάντα (Αριστοτέλης).

Η Λιμνοθάλασσα της Αταλάντης Φθιώτιδος στον Μαλιακό(**) - και σχεδόν σε όλους του υγροτόπους - κατά την διάρκεια των αλκυονίδων ημερών, γίνεται τόπος συναντήσεως των αποδημητικών πτηνών.

Φημισμένο για τις Αλκυονίδες του, από την αρχαιότητα, ήταν το όρος Λεπέτυμνος, το μεγαλύτερο βουνό της νήσου Μάκαρου έδος, μετέπειτα Λέσβου,    όπου το ιερόν του (***)Αστεροσκόπου Απόλλωνος, μνημείο του ήρωα του Τρωικού Πολέμου, Λεπέτυμνου, συζύγου της Μήθυμνας του Μακαρέως, και ο τάφος του Παλαμήδη! Οι Αλκυονίδες Ημέρες του, συνεχίζονται θερμές και γλυκύτατες μεταξύ Ιανουαρίου - Φεβρουαρίου, μέχρι σήμερα! – βλ. Όμηρος, Θεόφραστος.

Στην Πάτμο Δωδεκανήσου αυτές τις καλές ημέρες στα μέσα Γεναριού τις λένε «ημέρες των πουλιών», που είναι, καθώς λεν, οι ημέρες που τα γλαρόνια (= αλκυόνες) ξεκλωσσάνε τ’ αυγά τους.

Αυτές οι Αλκυονίδες ξεγελούν ακόμη και την «τρελή» αμυγδαλιά,

…π΄ ανθίζει τον Γενάρη

και δεν κρατά τα μύγδαλα

ποτέ τον Αλωνάρη…

Οι Αλκυονίδες Ημέρες θεωρούνται γελαστές και τυχερές και έχουν δώσει το επίθετο «γελαστός» στον Ιανουάριο. Ο Ι. Καρασούτσας στην «Βάρβιτο - Ἐλεγείον εἰς Ἀλεξάνδραν Ἀϊβαζίδου» γράφει:

Ἀλκυονίδες ὕπαγε

Ὅπου γελοῦν ἡμέραι.

Και ο μέγας Γ. Δροσίνης έγραψε για τις «Αλκυονίδες» (1912 - 1921), έκδ. 1921.

Στην Πρέβεζα τις Αλκυονίδες του Φεβρουαρίου (πρώτη ή δεύτερη Κυριακή) γίνεται ο χειμερινός αγώνας υποβρύχιας αλιείας, που λέγεται… Αλκυόνη! Οι λάτρεις του ψαροντούφεκου συναντώνται στην Πρέβεζα για τον αγώνα,  από το 1995. Ο αγών ξεκινά το πρωί και ολοκληρώνεται το απόγευμα, με όποιες καιρικές συνθήκες! Οι ψαροντουφεκάδες βουτούν, από το Καλαμίτσι έως την Δροσιά, και όποια ψάρια πιάσουν τα δωρίζουν στο Γηροκομείο και στον ξενώνα της Ψυχαργούς. Αλιεύουν συνήθως λαβράκια (έως και 2 κιλών!) και τσιπούρες. Τα ψάρια καθ’ ενός ζυγίζονται το απόγευμα στον χώρο της Λαϊκής Αγοράς Πρεβέζης. Νικητής αναδεικνύεται όχι μόνον όποιος πιάσει τα περισσότερα, αλλά και τα μεγαλύτερα. Ο αγώνας είναι σε μνήμη της… επίδειξης των… αλιευτικών ικανοτήτων του Αντωνίου προς την Κλεοπάτρα, στην ίδια περιοχή, δυο χιλιάδες χρόνια πριν... αλλά επί το εντιμότερον... Ως γνωστόν στην προσπάθειά του να εντυπωσιάσει την όμορφη Ελληνίδα, Κλεοπάτρα, κάθε που βούταγε ο Αντώνιος ανερχόταν με ένα ψάρι καρφωμένο στο καμάκι του, που φυσικά του το κάρφωναν δύτες-υπηρέτες του... Ώσπου το κατάλαβε η Κλεοπάτρα και πλήρωσε δικούς της δύτες, οι οποίοι του κάρφωσαν ένα... ψημένο ψάρι... Έτσι ο επίδοξος αλιέας Αντώνιος έπαυσε την αλιευτική του σταδιοδρομία... Το πανηγύρι φροντίζει ο Σύλλογος «Γλαύκος». Αρωγοί ο Δήμος, το ΕΚΑΒ, το Λιμεναρχείο.

ΠΗΓΗ: Γ. Λεκακης «Ταματα και αναθηματα». Γ. Λεκάκης «Λεξικο των παραδοσεων». ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 7.3.2000.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

[1] Μια άλλη ετυμολογία, είναι από την ἀλκή (= ανδρεία, δύναμη) + ὀνέω (= βοηθώ, παρακαλώ).

[2] Αδέλφια της ήταν οι Αθάμας, Δηιονέας, Κρηθέας, Μάγνης, Περιήρης, Σαλμωνευς και Σίσυφος. Αδελφές της, η Κανάκη, η Καλύκη, η Πεισιδίκη, και η Περιμήδη.

[3] Κατ’ άλλους, οι Αλκυονίδες, ήταν 7 Νύμφες (Αλκίππη, Ανθή, Αστερία, Δριμώ, Μεθώνη, Παλλήνη και Φθονία), κόρες του «πρεσβύτερου των γιγάντων», γίγαντα Αλκυονέα. Όταν ο Ηρακλής σκότωσε τον πατέρα τους, λυπήθηκαν τόσο, που έπεσαν στην θάλασσα να πνιγούν στην Θάλασσα που πήρε το όνομά τους. Η Αμφιτρίτη έδειξε συμπόνοια και τις μεταμόρφωσε σε αλκυόνες.

[4] ISmyrna 701.8 (2ος αι.), cf. 1079.6 (Αλικαρνασσός 2ος αι. π.Χ.), Έπος. Αλεξ.Αδεσπ. 9.9.13.

[5] Ομ. Ιλ. Ι.563.

[6] «Διὸ καὶ καλοῦνται, ὅταν εὐδιειναὶ γένωνται αἱ τροπαί, ἀλκυονίδες ἡμέραι ἑπτὰ μὲν πρὸ τροπῶν, ἑπτὰ δὲ μετὰ τροπάς, καθάπερ καὶ Σιμωνίδης ἐποίησεν ὡς ὁπόταν χειμέριον κατὰ μῆνα πινύσκῃ Ζεὺς ἤματα τεσσαρακαίδεκα».

[7] Ας μην συγχέονται οι Αλκυονίδες Ημέρες με τις Αλκυονίδες νήσους (τα Καλά Νησιά: Ζωοδόχος Πηγή, Δασκαλειό, Γλαρονήσι και Πρασονήσι) της Αλκυονίδος Θάλασσας, του Κορινθιακού Κόλπου…

[8] Έρευνα έδειξε ότι οι Αλκυονίδες Ημέρες ήταν ένα σταθερό μετεωρολογικό φαινόμενο, τον 5ο - 4ο αιώνα π.Χ. στο διάστημα 15 Ιανουαρίου - 15 Φεβρουαρίου – βλ. Halcyon Days: Ancient Greek Theater Helps Scientists Reconstruct Past Climate.

arxeion-politismou.gr