Η ζωή από τον θάνατο, απέχει μόλις τρία χιλιοστά…

Της δρ. Χρυσάνθης Τσούλη

Στην επιτύμβια στήλη (ύψους 1,50 μ., πλάτους 1,10  μ), της Φυλονόης[1], έργο του 370-360 π.Χ., που βρέθηκε στο Ψυχικό Αττικής έχει σχήμα ναΐσκου, με αέτωμα, και απεικονίζει μια οικογενειακή σκηνή: Την καθισμένη μητέρα, στην οποία φέρνει η παραμάνα, ή κάποια συγγενής, το μικρό βρέφος. Η χαραγμένη στο επιστύλιο επιγραφή δεν αφήνει καμμία αμφιβολία για το τραγικό γεγονός που αναπαριστά η καθ’ όλα συνηθισμένη σκηνή. Η μητέρα, Φυλονόη, είναι η νεκρή.

Μάταια προσπαθεί να την αγγίξει το παιδάκι με τα δυο του χεράκια. Εκείνη, με χαμηλωμένο το κεφάλι και τα χέρια σε μια κλειστή κίνηση να την απομονώνουν από το περιβάλλον, βρίσκεται ήδη πολύ μακριά. Το χάσμα ανάμεσα τους, ανάμεσα στην ζωή και στον θάνατο, είναι αγεφύρωτο, παρόλο που στην παράσταση τους χωρίζουν μόλις τρία χιλιοστά…

Το θέμα της γυναικείας μορφής με βρέφος [σ.σ.: επιτύμβιο νεαρής μητέρας, 4ου αι. π.Χ. από Πειραιά (παραπάνω φωτογραφία)] απαντά στην επιτάφια τέχνη ήδη από την αρχαϊκή περίοδο και βρίσκει πληθώρα παραλλήλων σε επιτύμβια μνημεία του ύστερου 5ου και του 4ου αιώνα π.Χ. Η ιδιαιτερότητα του συγκεκριμένου γλυπτού, που το καθιστά και τόσο ενδιαφέρον, έγκειται στο γεγονός ότι δεν απεικονίζεται, όπως συνήθως, ένα νεογέννητο βρέφος [σ.σ.: αρχαϊκή στήλη με βρεφοκρατούσα, 520 π.Χ. από Ανάβυσσο (παρακάτω φωτογραφία)] σε δεύτερο επίπεδο στην αγκαλιά της παραμάνας, λειτουργώντας δηλαδή ως σύμβολο της μητρότητας του κυρίου προσώπου της στήλης. 

Εδώ αναπαρίσταται ένα μεγαλύτερο βρέφος, το οποίο προσπαθεί να ξεγλιστρήσει από την προστατευτική αγκαλιά της παραμάνας, σε μια απέλπιδα προσπάθεια να αγκαλιάσει για τελευταία φορά την μητέρα του, το κέντρο του κόσμου του. Είναι αυτή η απεγνωσμένη κίνηση τρυφερότητας και η λαχτάρα του μωρού, που έχει αποκτήσει οντότητα και διεκδικεί την χαμένη αγκαλιά, που υπογραμμίζει ακόμα περισσότερο το δραματικό και αναπόφευκτο τέλος.

Πολύ λιγότερο συνηθισμένες στην ταφική εικονογραφία είναι οι απεικονίσεις παιδιών ως κύρια μορφή της παράστασης σε επιτύμβια μνημεία που ανιδρύθηκαν στην μνήμη των ιδίων.

Εικόνες χαριτωμένες, αποδίδουν τον αδόκητο χαμό, όπως ο μικρός Νικοχάρης, [σ.σ.: αδελφός της Μνησαγόρας, 420 π.Χ. από την Βάρη] γονατισμένος μπροστά στην αδερφή του, της τείνει τα χέρια για να πιάσει το πουλάκι που του προσφέρει εκείνη στην στήλη, που ανήγειραν οι γονείς τους, στους οποίους άφησαν μέγα πένθος. 

Ως μικρογραφία ενηλίκου απεικονίζεται ο μικρός Δίκαιος [σ.σ.: γιος του Φιλοκλή, 410 π.Χ. από το Χαλάνδρι] απέναντι στον πατέρα του στο κοινό  μνημείο τους. Παρ’ ότι η συχνή απώλεια των παιδιών είναι μία ιστορική πραγματικότητα, δεδομένου του υψηλού ποσοστού της παιδικής θνησιμότητας, λίγα είναι εκείνα τα παιδιά μικρής ηλικίας που θα κατακτήσουν μια πρωταγωνιστική θέση στην δημόσια εικόνα της οικογένειας, όπως αυτή προβάλλεται στο ταφικό της μνημείο.

ΠΗΓΗ: ΥΠΠΟΑ, «Προσμένοντας ένα χάδι», έκθεμα του μήνα Φεβρ. 2023, ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 2.2.2023.

Βιβλιογραφία:

        - Ν. Καλτσάς, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Τα Γλυπτά, Αθήνα 2001, αρ. 362.

        - Chr. Clairmont, 1993. Classical Attic Tombstones, Ι, II, Kilchberg, αρ. 2780.

        - Α. Cohen, Introduction: Childhood between Past and Present, στο Α. Cohen – J. Rutter (επιμ.), Construction of Childhood in Ancient Greece and Italy, Hesperia suppl. 41, 2007, 21-2.

Για απεικονίσεις παιδιών σε επιτύμβια μνημεία κλασσικής εποχής:

        - J.-B. Grossman, Forever Young: An Investigation of the Depictions of Children on Classical Attic Funerary Reliefs, στο Α. Cohen – J. Rutter (επιμ.), Construction of Childhood in Ancient Greece and Italy, Hesperia suppl. 41, 2007,309-322.

ΣΗΜΕΙΩΣΙΣ:

[1] Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Συλλογή Έργων Γλυπτικής, αρ. ευρ. Γ 3790. Χώρος έκθεσης: Αίθουσα 18.

arxeion-politismou.gr