Σε ποιόν θα άξιζε το Μεγάλο Μνημείο της Αμφίπολεως;

 

Σε ποιόν θα άξιζε το Μεγάλο Μνημείο της Αμφίπολεως;

Βιβλιογραφία: https://link.springer.com/article/10.1007/s00004-025-00817-z

Η σημασία στην επιστημονική διαδικασία δεν έγκειται πρωτίστως στην απάντηση, αλλά στη διατύπωση της ορθής ερώτησης. Η παροχή απαντήσεων είναι συχνά το ευκολότερο μέρος της διαδικασίας. Αντίθετα, η πρόκληση συνίσταται στον εντοπισμό και τη διατύπωση των κρίσιμων ερωτημάτων που προωθούν την έρευνα. Στην πολυετή παρακολούθηση των δημοσιευμένων δεδομένων για το μνημείο του Τύμβου Καστά, καθώς και για άλλα συναφή θέματα της μακεδονικής ιστορίας, διαπιστώνεται ότι ορισμένα θεμελιώδη ερωτήματα δεν φαίνεται να έχουν απασχολήσει επαρκώς την αρχαιολογική και ιστορική κοινότητα. Αυτά τα ερωτήματα συχνά παρακάμπτονται, σαν να έχουν ήδη απαντηθεί οριστικά ή σαν η περαιτέρω διερεύνησή τους να μην παρουσιάζει ιδιαίτερο ερευνητικό ενδιαφέρον. Εντούτοις, θεωρούμε ότι η επιστημονική αξία βρίσκεται ακριβώς στην αναγνώριση των κενών στη γνώση, εκεί όπου άλλοι ενδεχομένως αντιλαμβάνονται πληρότητα, και στην αντίστοιχη διατύπωση ερευνητικών ερωτημάτων. Ειδικότερα για το θέμα του Τύμβου Καστά, το κεντρικό ερώτημα δεν θα έπρεπε ίσως να είναι αποκλειστικά η ταυτότητα του επιφανούς νεκρού που ενδεχομένως φιλοξενεί. Μια πιο παραγωγική προσέγγιση θα ήταν να διερευνηθεί για ποια ιστορική προσωπικότητα θα μπορούσε ένα μνημείο τέτοιου μεγέθους, πολυτέλειας και μοναδικότητας να θεωρηθεί αντάξιο. Λαμβάνοντας υπόψη τα μοναδικά χαρακτηριστικά ενός τέτοιου ταφικού μνημείου, όπως το μέγεθος, η πολυτέλεια, οι καινοτομίες, ο συμβολισμός και η πιθανή σύνδεσή του με αστρονομικά φαινόμενα και λατρευτικές πρακτικές, οι πιθανές κατηγορίες προσώπων για τις οποίες θα μπορούσε να έχει κατασκευαστεί ένα τέτοιο έργο περιλαμβάνουν: 1. Άτομα που κατείχαν εξέχουσα θέση στην κοινωνική και πολιτική ιεραρχία, και για τα οποία ένα τέτοιο μνημείο θα λειτουργούσε ως διακήρυξη της ισχύος, του πλούτου και της διαχρονικής τους κληρονομιάς, ενδεχομένως με πολιτικές και θρησκευτικές προεκτάσεις. 2. Πρόσωπα που είχαν στενή σχέση με λατρείες που τόνιζαν την ανανέωση, τους κύκλους της ζωής και του θανάτου και την κοσμική τάξη. Η αρχιτεκτονική και ο συμβολισμός του μνημείου θα μπορούσαν να ενισχύουν αυτές τις πεποιθήσεις. 3. Κάποιος που επεδίωκε να συνδέσει την εικόνα του με ευρύτερες κοσμολογικές αντιλήψεις ή ακόμα και να εδραιώσει μια μεταθανάτια ηρωοποίηση ή θεοποίηση, ακολουθώντας πρότυπα ηγεμόνων της εποχής που χρησιμοποιούσαν την αρχιτεκτονική και τον συμβολισμό για να προβάλουν την εξουσία και τη σχέση τους με το θείο. Παρότι έχει διατυπωθεί πλειστάκις η άποψη ότι το μνημείο θα μπορούσε να ανήκει σε κάποιον ευγενή ή κάποιο πλούσιο απόμαχο του Μεγάλου Αλεξάνδρου δίχως να είναι κάποιο ιστορικό πρόσωπο, αυτή η άποψη πρέπει να θεωρέιται αβάσιμη για τους παρακάτω λόγους. Πρώτιστα, η ίδια η μνημειώδης κλίμακα, η απαράμιλλη πολυτέλεια της κατασκευής, η ποιότητα των υλικών και η ενσωμάτωση εξαιρετικά πολύπλοκων αρχιτεκτονικών καινοτομιών, όπως τα γλυπτά μνημειακών διαστάσεων και τα εκτεταμένα ψηφιδωτά, υποδηλώνουν μια κολοσσιαία επένδυση πόρων. Μια τέτοια δαπάνη ξεπερνά κατά πολύ τις δυνατότητες ενός απλού, έστω και ευκατάστατου, ιδιώτη και παραπέμπει ευθέως σε πρόσωπα ή θεσμούς που κατείχαν την ύψιστη οικονομική και πολιτική εξουσία της εποχής, συγκρίσιμα με ηγεμονικές μορφές και βασιλικούς οίκους. Επιπλέον, ο περίτεχνος συμβολισμός που διατρέχει το μνημείο, από τα εικονογραφικά θέματα έως τις πιθανές αστρονομικές ευθυγραμμίσεις και την αλληλεπίδραση με το ηλιακό φως, μαρτυρά ένα βαθύ ιδεολογικό και θρησκευτικό υπόβαθρο. Η επιλογή θεμάτων που άπτονται της αναγέννησης, της εξουσίας, της σχέσης με το θείο και του μεταθανάτιου ταξιδιού, καθώς και ο εξεζητημένος σχεδιασμός για την ανάδειξή τους, δεν συνάδουν με μια απλή ταφική πρακτική αλλά με την πρόθεση μετάδοσης ενός ισχυρού μηνύματος και τη διεκδίκηση μιας διαχρονικής κληρονομιάς, στοιχεία που χαρακτηρίζουν εξέχουσες ιστορικές προσωπικότητες. Η ίδια η πρόθεση προβολής ισχύος και κύρους, εγγενής σε ένα τόσο μεγαλειώδες κατασκεύασμα, ειδικά σε μια ταραγμένη περίοδο όπως η πρώιμη ελληνιστική, το καθιστά όργανο πολιτικής και ιδεολογικής επιβολής. Η αρχιτεκτονική του, που ενδεχομένως ενσωματώνει στοιχεία ηλιακής λατρείας ή ηγεμονικής ιδελογίας, ευθυγραμμίζεται με πρακτικές ηγεμόνων που επιδίωκαν να νομιμοποιήσουν την εξουσία τους και να εδραιώσουν τη σύνδεσή τους με κοσμικές και θεϊκές δυνάμεις. Τέλος, ο σχεδιασμός και η υλοποίηση ενός τέτοιου έργου απαιτούσαν εξειδικευμένες γνώσεις αρχιτεκτονικής, μηχανικής, γεωμετρίας και ενδεχομένως αστρονομίας, καθώς και τον συντονισμό πολυάριθμων συνεργείων και τεχνιτών υψηλού επιπέδου. Η πρόσβαση σε τέτοια τεχνογνωσία και η δυνατότητα κινητοποίησης τέτοιων πόρων αποτελούσαν προνόμιο αποκλειστικά της ανώτατης κοινωνικής και πολιτικής ελίτ. Συνεπώς, τα παραπάνω στοιχεία συνηγορούν ισχυρά υπέρ της άποψης ότι το μνημείο δεν μπορεί παρά να ανήκει σε μια μορφή με κεντρικό ρόλο στα ιστορικά δρώμενα της εποχής, και όχι απλώς σε έναν εύπορο ιδιώτη χωρίς ευρύτερη ιστορική σημασία. Ποιά όμως είναι αυτή η μορφή; Εξετάζοντας τις ιστορικές προσωπικότητες που θα μπορούσαν να ανταποκριθούν στα προδιαγραφόμενα κριτήρια, ο Μέγας Αλέξανδρος προβάλλει ως η μορφή που τα ενσωματώνει στον υπέρτατο και πληρέστερο βαθμό, για τους ακόλουθους, αναλυτικώς εκτιθέμενους, λόγους: Πρώτον, η κοσμοκρατορική του ισχύς και οι αμύθητοι οικονομικοί του πόροι. Ως κυρίαρχος μιας αυτοκρατορίας πρωτοφανούς εκτάσεως, η οποία εκτεινόταν από τον ελλαδικό χώρο έως τις εσχατιές της Ινδίας, ο Αλέξανδρος κατείχε ηγεμονική ισχύ μοναδική για τα δεδομένα της εποχής και εξασφάλισε τον έλεγχο αμύθητων οικονομικών πόρων. Αυτοί ακριβώς οι πόροι παρείχαν την υλική βάση για την υλοποίηση των πλέον φιλόδοξων αρχιτεκτονικών συλλήψεων. Επομένως, η κατασκευή ενός μνημείου της κλίμακας, της καλλιτεχνικής αρτιότητας και της πολυτέλειας που χαρακτηρίζουν το εν λόγω εύρημα, ευρίσκεται απολύτως εντός του πλαισίου των οικονομικών του δυνατοτήτων και των ηγεμονικών του επιδιώξεων. Δεύτερον, η ενεργός επιδίωξη προσωπικής θεοποίησης και η θεμελίωση της ηγεμονικής λατρείας. Ο Αλέξανδρος, κατά τη διάρκεια της εκστρατείας του, καλλιέργησε και ενίσχυσε την αντίληψη περί της θεϊκής του καταγωγής, κυρίως μέσω της αναγνώρισής του ως υιού του Διός Άμμωνος. Επιδίωξε και, σε πολλές περιπτώσεις, επέτυχε την απόδοση θεϊκών τιμών προς το πρόσωπό του ήδη κατά τη διάρκεια της ζωής του, θεμελιώνοντας ουσιαστικά το πρότυπο της ελληνιστικής ηγεμονικής λατρείας. Ως εκ τούτου, ένα ταφικό μνημείο διαποτισμένο με έντονο θρησκευτικό και κοσμολογικό συμβολισμό, το οποίο θα υποδήλωνε την ηρωοποίηση ή ακόμη και την αποθέωσή του, θα εναρμονιζόταν πλήρως με την αυτοεικόνα που ο ίδιος προέβαλε και την αθάνατη κληρονομιά που επεδίωκε να εγκαθιδρύσει. Τρίτον, το όραμά του για αιωνιότητα και η επιδίωξη μιας υπερβατικής κληρονομιάς. Οι πολεοδομικές του πρωτοβουλίες, όπως η ίδρυση πολυάριθμων πόλεων φερουσών το όνομά του, η ακατάβλητη επιθυμία του για γεωγραφική εξερεύνηση και επέκταση των ορίων του γνωστού κόσμου, καθώς και τα μεγαλοπρεπή του σχέδια για μνημειακές κατασκευές – χαρακτηριστικό παράδειγμα των οποίων αποτελεί η σχεδιαζόμενη γιγαντιαία πυρά προς τιμήν του Ηφαιστίωνος – μαρτυρούν μία φιλοδοξία υπερβαίνουσα τα ανθρώπινα μέτρα, εστραμμένη προς την κατάκτηση της αιωνιότητας. Συνεπώς, ένα ταφικό οικοδόμημα που θα ενσωμάτωνε ιδέες κοσμικής τάξης, αναγέννησης και αμέσου συνδέσεως με το θείον, θα αποτελούσε την υλική έκφραση αυτής της υπερβατικής του οπτικής και επιδίωξης. Τέταρτον, ο ρόλος του ως προστάτη των τεχνών και η επιστράτευση εξειδικευμένης γνώσης. Είναι ιστορικώς τεκμηριωμένο ότι ο Αλέξανδρος περιβαλλόταν από την πνευματική και καλλιτεχνική ελίτ της εποχής του, συμπεριλαμβανομένων επιφανών καλλιτεχνών, αρχιτεκτόνων, όπως ο Δεινοκράτης, και φιλοσόφων. Η σύλληψη και υλοποίηση ενός μνημειακού έργου, το οποίο θα προϋπέθετε την επιστράτευση προηγμένων γνώσεων αρχιτεκτονικής, μηχανικής, γεωμετρίας και πιθανώς αστρονομίας, θα ήταν απολύτως σύμφυτη με τις ηγεμονικές του δυνατότητες και τις υψηλές αισθητικές και ιδεολογικές προδιαγραφές που θα έθετε για ένα έργο προορισμένο να τον αντιπροσωπεύει στην αιωνιότητα. Πέρα από τα παραπάνω όμως, το καινούριο άρθρο που δημοσιεύσαμε με τίτλο "Φωτίζοντας το Αίνιγμα του Μνημείου Καστά: Μια Υπολογιστική Ανάλυση της Ηλιακής-Αρχιτεκτονικής Αλληλεπίδρασης" δείχνει επιπλέον ότι ο Μέγας Αλέξανδρος αναδεικνύεται ως η μορφή που ενσαρκώνει πληρέστερα τις βαθύτερες, αρχετυπικές διαστάσεις ενός τέτοιου εγχειρήματος, καθώς η έρευνά μας αποκαλύπτει στρώματα συμβολισμού που αγγίζουν την ίδια την ψυχή του κόσμου (anima mundi) και τις διαδικασίες της εξατομίκευσης: Η ανάλυση της ηλιακής δυναμικής και της αρχιτεκτονικής σύνθεσης του μνημείου δεν υποδηλώνει απλώς κοσμοκρατορική ισχύ και αμύθητους πόρους, αλλά μάλλον την εξωτερίκευση μιας κολοσσιαίας ψυχικής ενέργειας, μιας πρωταρχικής ορμής για τη μορφοποίηση του Εαυτού (Selbst) επί της συλλογικής πραγματικότητας. Η μνημειώδης κλίμακα και η πολυτέλεια δεν είναι απλώς επίδειξη πλούτου, αλλά σύμβολα της απεραντοσύνης του εσωτερικού κόσμου του ηγεμόνα, μιας ψυχής που φιλοδοξεί να αγκαλιάσει το σύμπαν. Η έρευνά μας υποδεικνύει ότι η υλική δυνατότητα είναι εδώ το όχημα για την εκδήλωση ενός αρχετυπικού οράματος. Η διερεύνηση των ηλιακών ευθυγραμμίσεων, ιδιαίτερα η κορύφωση κατά το χειμερινό ηλιοστάσιο, και η ενδεχόμενη σύνδεση με λατρείες αναγέννησης όπως αυτή της Κυβέλης, δεν παραπέμπουν απλώς στην επιδίωξη προσωπικής θεοποίησης, αλλά σε μια βαθύτερη, μυστικιστική διαδικασία εναρμόνισης με τον κοσμικό ρυθμό – μια προσπάθεια του ατομικού Εγώ να ενωθεί με το αρχέτυπο του Θεού-Εικόνα, του Εαυτού. Η ηλιακή φώτιση, όπως αναλύεται στο άρθρο μας, μετατρέπεται σε σύμβολο της εσωτερικής φώτισης, της αποκάλυψης του κρυμμένου νοήματος, όπου το φως του Ηλίου (Sol Invictus) αντικατοπτρίζει τον εσωτερικό Ήλιο της συνείδησης. Το μνημείο καθίσταται ένας ιερός περίβολος (τέμενος), ένας χώρος μεταστοιχείωσης, όπου ο ηγεμόνας βιώνει τη δική του coniunctio oppositorum – την ένωση με το θείο, το θηλυκό (Κυβέλη, η Μεγάλη Μητέρα) και το χθόνιο ασυνείδητο. Η έμφαση του μνημείου σε μια διαρκή, κυκλική πορεία του φωτός, όπως καταδεικνύει η υπολογιστική μας προσέγγιση, δεν είναι απλώς ένδειξη ενός οράματος αιωνιότητας, αλλά η συμβολική αναπαράσταση της αέναης πορείας της ψυχής, της διαδικασίας θανάτου και αναγέννησης, του αιώνιου γίγνεσθαι. Η επιθυμία του Αλεξάνδρου να φτάσει στα πέρατα του κόσμου μπορεί να ερμηνευθεί ως μια εξωτερικευμένη ορμή προς την εξερεύνηση των απύθμενων περιοχών του συλλογικού ασυνειδήτου. Το μνημείο, υπό αυτό το πρίσμα, μετατρέπεται σε ένα αλχημικό αγγείο, όπου συντελείται η μεταμόρφωση, και ο τάφος σε πύλη προς την αθανασία, όχι ως απλή διαιώνιση της μνήμης, αλλά ως πραγματική είσοδος στην επικράτεια των αρχετύπων. Η επιστράτευση προηγμένων γεωμετρικών, αρχιτεκτονικών και αστρονομικών γνώσεων, όπως αποκαλύπτει η ανάλυσή μας για τις ηλιακές ευθυγραμμίσεις, δεν υποδηλώνει μόνο την ιδιότητα του Αλεξάνδρου ως προστάτη των τεχνών, αλλά την αναζήτηση μιας "κρυφής γνώσης", μιας ιερής γεωμετρίας ικανής να συνδέσει το μικρόκοσμο με το μακρόκοσμο. Η ακρίβεια των ευθυγραμμίσεων και η πολυπλοκότητα του σχεδιασμού φανερώνουν μια προσπάθεια να εντυπωθεί στο υλικό η αρμονία των ουρανίων σφαιρών, να δημιουργηθεί ένας χώρος όπου ο άνθρωπος συναντά την κοσμική ψυχή, αντικατοπτρίζοντας την εσωτερική τάξη και την ολοκλήρωση που επιδιώκει ο εξατομικευόμενος άνθρωπος. Τέλος, η επιλογή της Αμφίπολης, με την ιστορική και στρατηγική της σημασία, και η πιθανή της σύνδεση με την ηλιακή παράδοση των Μακεδόνων, μετατρέπει την τοποθεσία σε έναν ψυχικά φορτισμένο τόπο. Το μνημείο, όπως αναδεικνύεται από την έρευνά μας για την αλληλεπίδραση φωτός και σκιάς, καθίσταται ένας axis mundi, ένας ομφαλός που συνδέει τον κόσμο των ανθρώπων με τον κόσμο των θεών και των αρχετύπων. Η πορεία του φωτός εντός του μνημείου μπορεί να ιδωθεί ως η αλληγορική πορεία της ψυχής προς την αυτογνωσία, με το χειμερινό ηλιοστάσιο να συμβολίζει το πέρασμα από το βαθύτερο σκότος (nigredo) στην αναγεννητική υπόσχεση του φωτός. Η φυσική παρουσία του Αλεξάνδρου εντός του Μνημείου καθίσταται, εν τέλει, ένα ερώτημα που υπερβαίνεται από την ίδια την ουσία του. Διότι η αρχιτεκτονική του σύλληψη, οι ηλιακές ευθυγραμμίσεις και ο απόκρυφος συμβολισμός της γεωμετρίας λειτουργούν σημειολογικά, αποκαλύπτοντας όχι απλώς την πιθανότητα μιας ταφής, αλλά την ανεξίτηλη εντύπωση της Ψυχής του – του αρχετύπου του θεϊκού Αυλωνείτη Ήρωα, του αιώνιου Παιδιού (Puer Aeternus) που άγγιξε το θείο – εμφανιζόμενο στην ίδια την ύλη. Το Μνημείο, έτσι, δεν είναι απλώς ένας τάφος, αλλά ένας καθρέφτης της ψυχής του κόσμου, που αντανακλά την πνευματική υπογραφή του Αλεξάνδρου, καλώντας τον επισκέπτη του Μνημείου σε μια βαθιά αναγνώριση της διαχρονικής απήχησης του πνεύματός του ίδιου Αλέξανδρου. Και αν οι πέτρινες Σφίγγες σιωπούν για το πέρασμά του, οι Σφίγγες, τις οποίες εκείνος τόλμησε να διαβεί ως άλλος Οιδίποδας, σίγουρα ακόμα τον προσμένουν και τον ξεπροβοδίζουν, φύλακες άγρυπνοι του δικού του αινίγματος. ========================== Ἦ μάλα λάιναι μὲν Σφίγγες κεύθουσι σιωπῇ, εἴ ποτε κεῖνος ἀνὴρ θεῖος πόρον ηὕρετο τῇδε· ἀλλ᾽ ἄρα θυμολέαιναι, ψυχὰς ἐρεείνουσαι ἀνδρῶν, τὸν δ᾽ αὖθ᾽, ὃς Οἰδιπόδαο νόῳ ἐρίσας ἐπέλασσεν, ἔτι νῦν μιν δέχονταί τ᾽ αἰέν τε προπέμπουσιν, κρυπτοῦ μηνυτῆρες ἀγητοῦ ἀνδρὸς ἀοιδῆς. ========================== Δ.Σ.

Τα Απόῤῥητα του Τύμβου Καστά