Νέμεσις, νέμει θείον νόμον

 

H Νέμεσις τιμωρεί και την ερωτική αδικία.

Εδώ ο Έρως τρωθείς κλαίει, και η Νέμεσις συμπαραστέκεται στην εγκαταλειμμένη Αριάδνη.

Τοιχογραφία στην Πομπηία - Εθνικό Αρχαιολογικό Μ Πομπηίας.

Του Γιώργου Λεκάκη

Η Νέμεσις (κλητ. Νέμεσι), ήταν θεά, προσωποποίηση της θείας / θεϊκής οργής, θεά της ανταπόδοσης, της εκδίκησης, αυτή που ταπεινώνει τους υπερόπτες και τιμωρεί τα εγκλήματα[1]. Είναι ον παρθενογένεσης, θυγάτηρ της Νυκτός.[2]

Προσαγορευόταν Ιχναίη(*), Αδράστεια(**) και Ραμνουσία - θεά του Ραμνούντος.

Η πτερωτή θεά της ανταπόδοσης, τιμωρεί τις παραβάσεις των κοινωνικών και ηθικών ταγμάτων. Πάνω απ' όλα τιμωρεί την υπερβολή. Σπεύδει από άρματος που σύρουν γρύπες. Τιμωρούσε με ξίφος ή μαστίγιο.

«Τον ὑπερόπτην ταπεινοῦσα», «τὸν ἐν μεγάλαις εὐτυχίαις τρυφῶντα καταρρίπτουσα», «τὴν ἰσορροπίαν τῆς τύχης τῶν ἀνθρώπων ἐπιδιώκουσα» καὶ «τιμωρὸς μεγάλων ἐγκλημάτων».[3] Η θεὰ «ἄκουε νέμεσι τοῦ θανόντος».[4]

Η θεά έσυρε τον υπερφίαλο Κροίσο, σε εκστρατεία εναντίον του Κύρου που προκάλεσε την καταστροφή του...

Όταν η Ρέα έτεκε, στο Δεικταίον άντρον Κρήτης(***) τον Κρηταγενή Δία, τον παρέδωσε στην Τιτανίδα θεά Θέμιδα[5], την θεά της φυσικής και της ηθικής τάξεως, καθώς και της εθιμοτυπίας. Αυτή που θέτει (ρήμα ρήμα τίθημι) τους θεσμούς, το ισχύον, τον νόμο, την απαρασάλευτη τάξη, το θείο δίκαιο. Η Θέμις με την σειρά της εμπιστεύθηκε την διατροφή του θεϊκού βρέφους στις Μελισσέες κόρες / Μέλισσες[6]. Μία εξ αυτών, ήταν η Αδράστεια(**). Αυτή και η αδελφή της, Ίδη, τον έθρεψαν με το γάλα της αιγός Αμάλθειας και μέλι. Το επίθετό Ἀδράστεια / ιων. Ἀδρήστεια, το βρίσκουμε σε βωμό της Νεμέσεως, ιδρυθέντος γι’ αυτήν υπό του Αδράστου.[7] Εκ του α στερητ. + του διδράσκω = αναπόδραστος. Αδράστεια είναι η αναπόδραστος αιτία ούσα κατὰ φύσιν.[8] Και αναπόδραστος είναι αυτός / αυτή / αυτό που δεν μπορεί να αποδράσει, να φύγει, και αυτός που δεν μπορεί κανείς να τον αποφύγει, ο αναπόφευκτος! Για τους Έλληνες, ούτε ο κορυφαίος τη τάξει θεός, ο Ζευς, μπορούσε να αποδράσει / ξεφύγει από το θείο συμπαντικό Δίκαιον.

Η Νέμεσις μεταμορφωνόταν σε χήνα [9], ή ψάρι που άλλαζε συνέχεια μορφές.

Η θεά Νέμεσις με παράξενο όπλο, επί άρματος που σέρνουν γρύπες,

σε αρχαίο χάλκινο νόμισμα της Μεσημβρίας / ΜΕΣΑΜΒΡΙΝΩΝ.

Εικονιζόταν επίσης και σε ορειχάλκινο σεστέρτιο του Αδριανού,

που κόπηκε στην Ρώμη το 136 μ.Χ.

Σύμβολα της θεάς είναι ο ζυγός, πήχυς (για να μετρά) και το χαλινάρι (για να χαλιναγωγεί). Το ένα χέρι της ήταν πάντα λυγισμένο και αυτό έδωσε ένα μέτρο μήκους στους αρχαίους αιώνες, τον πήχυ, για να υπάρχει μέτρο, άρα δικαιοσύνη. Ο ζυγός της Νεμέσεως έγινε ο αστερισμός Ζυγός.

Ναοί της Νεμέσεως, εκτός από τον Ραμνούντα Αττικής, υπήρχαν και:

        - στην Σμύρνη, όπου λατρεύονταν δύο Νεμέσεις (βλ. Μουσείο Εφέσου),

     - στην Ulpia Traiana Sarmizegetusa (πρωτεύουσα και η μεγαλύτερη πόλη της ρωμαϊκής Δακίας Θράκης), κ.α. 

και 

        - κατ’ αντιγραφήν στην αρχαία Ρώμη ήταν σεβαστή, κυρίως στον στρατό και εθεωρείτο προστάτις των μονομάχων.[11]

ΔΕΙΤΕ βίντεο του Γ. Λεκάκη
για τον ναό της Νεμέσεως στον Ραμνούντα, ΕΔΩ.

Το άγαλμά της στον Ραμνούντα φιλοτεχνήθηκε από τον Φειδία. Και άλλα από τον Διόδοτο και τον Αγοράκριτο[10]. 

Από την ένωσή της με τον Τάρταρο εγεννήθησαν οι «μάγοι» Τελχίνες (Χρυσός, Άργυρος, Χαλκός, που ανακάλυψαν τα ομώνυμα μέταλλα), Ακταίος, Μεγαλήσιος, Ορμενός και Λύκος[12] και οι οποίοι μεγαλούργησαν στα Δωδεκάνησα, κ.ά.

ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ

Η ελληνική λέξις νέμεσις ετυμολογείται από το ρήμα νέμω = διανέμω, απονέμω, δίνω, αποδίδω βάσει νομής / νόμου / νόμιμης αρχής (δηλ. πρέπει να έχει κανείς νόμιμο δικαίωμα να το πράξει, να αποδώσει δικαιοσύνη, δεν μπορεί ο οιοσδήποτε). «Μετῆλθεν αὐτὸν ἡ ἐκ τοῦ νόμου νέμεσις».[13]

Κυρίως σημαίνει, απόδοση αυτού που οφείλεται, απ' όπου οφείλεται, δικαιολογημένη έκφραση θυμού, οργής για οτιδήποτε άδικο, δίκαιη αγανάκτηση. Την συναντάμε αρχικώς στον θείο Όμηρο. Αγανάκτηση για το κακούργημα που έχω διαπράξει, για το προσωπικό σφάλμα ή παράπτωμα, αίσθημα αμαρτίας, ενοχής.[14] Η εξ υποκειμένου, δικαία αγανάκτησις επὶ τω ιδίω σφαλματι, εν φρεσί θέσθε έκαστος αιδώ και νέμεσιν.[15] Αποστροφή, οργὴ προς τι άδικον ή ανάρμοστον, δικαία μέμψις.[16]

Σήμαινει οργή γι' αυτούς που ανάξια απολαμβάνουν την εύνοια της τύχης.[17]

Αρετὴ ούσα εν μεσότητι μεταξύ του φθόνου και της επιχαιρεκακίας.[18]

 «Εκ θεού νέμεσις», αποδίδεται και ἐπὶ τῶν θεῶν, από τους θεούς, για φθόνο, ζηλοτυπία, αγανάκτηση, οργή, εκδίκηση.[19]

Η έκφρασις «οὐ νέμεσίς» σημαίνει «δεν υπάρχει λόγος αγανάκτησης», (βλ. Σοφ.).

Στους πυθαγορείους νέμεσις ονομαζόταν ο αριθμός πέντε.

Στην αστρολογία, νέμεσις είναι η ονομασία του 7ου κλήρου, του Κρόνου.

Συνάπτεται μετά της Αιδούς.[20]

ΥΜΝΟΙ

Ο ορφικός ύμνος της Νεμέσεως:

Ὦ Νέμεσι, κλήιζω σε, θεά, βασίλεια μεγίστη, πανδερκής, ἐσορῶσα βίον θνητῶν πολυφύλων· ἀιδία, πολύσεμνε, μόνη χαίρουσα δικαίοις, ἀλλάσσουσα λόγον πολυποίκιλον, ἄστατον αἰεί, ἣν πάντες δεδίασι βροτοὶ ζυγὸν αὐχένι θέντες· σοὶ γὰρ ἀεὶ γνώμη πάντων μέλει, οὐδέ σε λήθει ψυχὴ ὑπερφρονέουσα λόγων ἀδιακρίτωι ὁρμῆι. πάντ᾽ ἐσορᾶις καὶ πάντ᾽ ἐπακούεις, [καὶ] πάντα βραβεύεις· ἐν σοὶ δ᾽ εἰσὶ δίκαι θνητῶν, πανυπέρτατε δαῖμον. ἐλθέ, μάκαιρ᾽, ἁγνή, μύσταις ἐπιτάρροθος αἰεί· δὸς δ᾽ ἀγαθὴν διάνοιαν ἔχειν, παύουσα πανεχθεῖς γνώμας οὐχ ὁσίας, πανυπέρφρονας, ἀλλοπροσάλλας.

Ώ Νέμεσι, εσένα επικαλούμαι, θεά, βασίλισσα μεγίστη, πανδερκής, που εσοράς τον βίο των πολυφύλων θνητών. Αιώνια, πολύσεμνη, η μόνη που χαίρεσαι με τους δίκαιους, και τιμωρείς τον φλύαρο (πολυποίκιλο) λόγο, που είναι πάντα άστατος, εσένα που σε φοβούνται πάντες οι βροτοί, που έθεσαν ζυγό στον αυχένα τους. Γιατί εσένα αεί σε μέλει η γνώμη πάντων, και δεν σου λανθάνει (διαφεύγει) καμμιά ψυχή, που έχει υπερφρόνηση (έπαρση) και αδιάκριτη ορμή λόγων. Τα πάντα εσοράς και τα πάντα επακούς (ακούς), και πάντα βραβεύεις. Σε εσένα είναι οι δίκες των θνητών, πανυπέρτατε δαιμονα. Έλα, μακαρία, αγνή, αεί επαρωγός (βοηθός) για τους μύστες. Δώσε να έχουμε αγαθή διάνοια, παύοντας τις επαχθείς (όλως εχθρικές, πανεχθείς) γνώμες, που δεν είναι όσιες[21] (είναι ανόσιες), τις πανυπέρφρονες (γεμάτες έπαρση), τις αλλοπρόσαλλες».

Απόδοσις: Γ. Λεκάκης

Ύμνος του Κρητικού(***) ποιητή Μεσομήδους εἰς τὴν Νέμεσιν - Brunck Anal. τ. 2, σ. 292:

Νέμεσι πτερόεσσα βίου ῥοπά,

κυανώπι θεᾷ, θυγάτερ Δίκας,

ἃ κούφα φρυάγματα θνατὼν

ἐπέχεις ἀδάμαντι χαλινώι,

ἔχθουσα δ' ὕβριν ὁλοὰν βροτῶν

μέλανα φθόνον ἐκτὸς ἐλαύνεις.

ὑπὸ σὸν τροχὸν ἄστατον ἀστιβὴ

χαροπὰ μερόπων στρέφεται τύχα,

λήθουσα δὲ παρ πόδα βαίνεις,

γαυρούμενον αὐχένα κλίνεις.

ὑπὸ πῆχυν ἀεὶ βίοτον μετρεῖς,

νεύεις δ' ὑπὸ κόλπον ὀφρὺν ἀεὶ

ζυγὸν μετὰ χεῖρα κρατοῦσα.

ἴλαθι μάκαιρα δικασπόλε

Νέμεσι πτερόεσσα βίου ῥοπά.

Νέμεσιν θέον ᾄδομεν ἀφθίταν,

Νίκην τανυσίπτερον ὀμβρίμαν

νημερτέα καὶ πάρεδρον Δίκας,

ἃ τᾶν μεγαλανορίαν βροτῶν

νεμεσῶσα φέρεις κατὰ Ταρτάρου.

ΠΗΓΗ: Γ. Λεκάκης "Ελληνικη μυθολογία". Γ. Λεκάκης "Συγχρονης Ελλαδος περιηγησις". ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 4.4.2005.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ψευδο-Απολλόδωρος «Μυθ.», III,10,7. Νόνν. «Διον.» XV,428. Υγ. «Μύθοι», «Αστρ.», II,8. Παυσανίας «Ελλ. Περιήγ.» Ι,33,2, 3 και 7, VII,5,3. Στάσιν. «Κυπρ.», fr.9, Bernabe. Ευριπίδης «Ελένη», 17-21. «Πρώτος Μυθογράφος του Βατικανού» I,77,1. Ψευδο-Ερατοσθένης (25). Λακτάντιος «Θείες Διατάξεις» Ι,21,23. Στράβων «Γεωγρ.» IX,1,17. Πλίνιος ο Πρεσβύτερος «Φυς. Ιστ.», XXXVI,17. Μελέαγρος «Επιγράμματα» 90,96.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

[1] βλ. Ἡσ. Ἔργ. κ. Ἡμ. 198, Τραγ.

[2] Στα «Διονυσιακά» του Νόννου αναφέρεται ως κόρη του Ωκεανού. Ο Υγίνος μας λέει πως είναι δημιούργημα του Ερέβους. Κατ’ άλλους ήταν κόρη του Κρόνου, ή του Δία (και της Θέμιδος).

[3] βλ. Πινδ. Π. 10. 69, Αἰσχύλ. Ἀποσπ. 257.

[4] βλ. Σοφ. Ἠλ. 792, 1467.

[5] Η θεά Θέμις είχε τον ναό της στους Δελφούς, προ Απόλλωνος. Επόπτευε την τάξη και κατά τις τελετές των συμποσίων των θεών (εθιμοτυπία) και εξήγγειλε τις αποφάσεις του Διός - εξ ου και αυτές αποκαλούνταν «Διός θέμιστες». Έτσι ελέγοντο και οι νόμοι και οι αποφάσεις των ανθρώπων, αφού ήταν κατ’ εικόνα της Δικαιοσύνης του Ολύμπου. Προσαγορευόταν Ιχναία(*) (ιχνηλάτης, επειδή που αναζητούσε διαρκώς ίχνη αδικοπραξιών), καθώς και Πανδερκής (επειδή έβλεπε τα πάντα).

[6] Κόρες του βασιλέως της Κρήτης(***), Μελισσέα.

[7] βλ. Αἰσχύλ. Πρ. 936.

[8] βλ. Ἀριστ. Κόσμ. 7. 5, Σχόλ. εἰς Πλάτ. Πολ. 451Α.

[9] Ούσα χήνα, η Νέμεσις ενώθηκε με τον Δία, μετά από μεγάλη καταδίωξη, ίνα αποφύγει τον πόθο του, όταν αυτός επήρε την μορφή κύκνου. Κατά την καταδίωξή της αυτή, επέρασε χώρες, ηπείρους, θάλασσες… Εν τέλει από την συνεύρεση εγεννήθη ένα ωόν / αυγό, το οποίο εγκαταλείφθηκε σε ένα το δάσος, όπου το βρήκε ένας βοσκός και το παρέδωσε στην Λήδα, της εξ Αιτωλίας βασίλισσα της  Σπάρτης Λακωνίας. Αυτή το έκλεισε σε ένα ερμάρι (θερμοκοιτίδα). Από αυτό εγεννήθη η Ωραία Ελένη, που την ανέθρεψε σαν κόρη της. Κατ’ άλλους, το αυγό το εφύτεψε μέσα στον κόρφο της Λήδας ο θεός Ερμής ή ήταν υψιπετές / έπεσε από τον ουρανό (βλ. Απολλόδωρος, Στασινός). Από αυτό το αυγό ο Δίας έφτιαξε τους αστερισμούς του Κύκνου και του Αετού.

Κατ’ άλλους, τέλος, η Νέμεσις αυτή είναι η θεοποιημένη μετά θάνατον Λήδα, με την οποία πλάγιαζε ο Ζευς.

[10] Ο Αγοράκριτος φιλοτέχνησε ένα άγαλμα της Αφροδίτης κατόπιν παραγγελίας, αλλά δεν έγινε αποδεκτό, και το ονόμασε «Νέμεσις».

[11] Ας σημειωθεί ότι «Επιχείρηση Νέμεσις», ονομάσθηκε από τους Αρμενίους, μια επιχείρηση του κόμματος Dashnaktsutyun, με στόχο την θανάτωση των ανώτερων αξιωματούχων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, που συμμετείχαν στην οργάνωση της γενοκτονίας των Αρμενίων.

[12] βλ. Βακχυλίδης.

[13] Βλ. Αἰλ. Ποικ. Ἱστ. 6.10.

[14] βλ. Ομήρ. Ιλ. Β.

[15] βλ. Ομ. «Ἰλ.» Ν.122, Ἡσ. Ἔργ. κ. Ἡμ. 198.

[16] βλ. Ομ. Ἰλ. Ὀδ. β,136.

[17] Βλ. Αριστέλης «Ἠθικ. Νικομ.» 2.7,15.

[18] βλ. Κικ. πρὸς Ἀττ. 5.19.

[19] βλ. Ηρόδ. 1.34, Σοφ.3%

[20] Ἡσ. Θεογ. 223.

[21] οσία / οσίη = θεϊκός νόμος

arxeion-politismou.gr