Ο ρόλος της δουλείας στην αρχαία Ελλάδα

Η δουλεία στην Αρχαία Ελλάδα ήταν αποδεκτή και κοινή, όπως στις περισσότερες οργανωμένες κοινωνίες της εποχής, ωστόσο υπήρχαν αρκετές διαφορές μεταξύ των πόλεων-κρατών.

Η καταγεγραμμένη ιστορία της δουλείας στην Αρχαία Ελλάδα ξεκινά από τον Μυκηναϊκό πολιτισμό (1600-1100 π.Χ.), όπως υποδεικνύεται σε πολυάριθμες πινακίδες που ανακαλύφθηκαν στην Πύλο.

Οι σκλάβοι έπαιξαν σημαντικό ρόλο στις αρχαίες κοινωνίες, καθώς χρησιμοποιούνταν στην οικοδόμηση ναών και σε άλλες οικοδομικές εργασίες, κυρίως όμως ασχολούνταν με τον κρίσιμο τομέα της γεωργίας.

Οι σκλάβες υπηρέτησαν ως υπηρέτριες, νοσοκόμες και μάγειρες, ενώ υπήρχαν τεχνίτες, καλλιτέχνες, μουσικοί και άλλοι που ήταν σκλάβοι, αλλά μπορούσαν να ζήσουν μια αξιοπρεπή ζωή και να κερδίζουν εισόδημα.

Οι τεχνίτες που δούλευαν με τα αφεντικά τους ζούσαν στις δικές τους κατοικίες και κέρδιζαν το εισόδημά τους με ελεύθερη βούληση.

Ακόμη και οι μεγαλύτεροι στοχαστές εκείνης της εποχής —και ήταν πάρα πολλοί— δεν μπορούσαν να φανταστούν έναν κόσμο απαλλαγμένο από τη σκλαβιά μιας και ήταν ένα τόσο καθιερωμένο φαινόμενο.

Ο Αριστοτέλης περιέγραψε τη δουλεία στην Αρχαία Ελλάδα ως φυσική και αναγκαία. Για αυτόν σκλάβος ήταν ένα κτήμα έμψυχον («ζωντανό ακίνητο»). Αυτή ήταν πράγματι η συλλογική νοοτροπία εκείνη την εποχή.

Ωστόσο, οι σκλάβοι είχαν διαφορετική μεταχείριση και οι συνθήκες κάτω από τις οποίες ζούσαν και εργάζονταν μπορεί να ποικίλλουν — σε μεγάλο βαθμό ανάλογα με την εποχή και την τοποθεσία στην οποία ζούσαν.

Στην Αθήνα, την πόλη-κράτος με δημοκρατική κυβέρνηση, οι άνθρωποι θα μεγάλωναν με τους σκλάβους και την οικογένειά τους και δεν ήταν ασυνήθιστο να γίνουν φίλοι μαζί τους.

Στην ολιγαρχική Σπάρτη, αντίθετα, οι δούλοι αντιμετώπιζαν σκληρή μεταχείριση και οι συνθήκες διαβίωσής τους ήταν απάνθρωπες και ταπεινωτικές.

Ποιοι ήταν σκλάβοι στην Αρχαία Ελλάδα;

Υπήρχαν πολλές πηγές για την παροχή σκλάβων στην οικονομία. Μερικοί από τους σκλάβους είχαν γεννηθεί ελεύθεροι, αλλά λόγω της φτώχειας, πουλήθηκαν από τους γονείς τους στο σκλαβοπάζαρο.

Άλλοι σκλάβοι, άνδρες και γυναίκες, πωλήθηκαν από τις δικές τους φυλές με αντάλλαγμα αγαθά. Ένας μεγάλος αριθμός σκλάβων συνελήφθησαν ως αιχμάλωτοι πολέμου από τον νικητή στρατό.

Υπάρχουν γραπτά που αναφέρουν την πώληση τουλάχιστον 20.000 σκλάβων από τον Φίλιππο Β’ της Μακεδονίας, τον πατέρα του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Αφού κατέκτησε τη Σκυθία, προμηθεύτηκε παιδιά και γυναίκες και τα πουλούσε στα σκλαβοπάζαρα.

Οι Έλληνες σκλάβοι προέρχονταν από τις διάφορες πόλεις της Ελλάδας, ενώ άλλοι κατάγονταν από την Αίγυπτο και την Περσία.

 

Γυναίκα που λαμβάνεται ως σκλάβα σε πόλεμο στην αρχαία Ελλάδα – 440-430 π.Χ. Εικόνα: Δημόσιος Τομέας

Η δουλεία στην αρχαία Αθήνα

Υπολογίζεται ότι η Αθήνα είχε έως και 80.000 σκλάβους τον 6ο και 5ο αιώνα π.Χ., με ένα μέσο νοικοκυριό να είχε τρεις ή τέσσερις σκλάβους, η μόνη εξαίρεση σε αυτόν τον κανόνα θα ήταν οι φτωχές οικογένειες.

Οι σκλάβοι στην αρχαία Αθήνα ήταν ιδιοκτησία των κυρίων τους σύμφωνα με το Αθηναϊκό δίκαιο. Θα μπορούσαν να αγοραστούν, να πουληθούν και να χτυπηθούν – αλλά μόνο από τον κύριό τους.

Υπήρχαν επίσης άνθρωποι που θεωρούνταν δημόσιοι σκλάβοι, που αποτελούσαν ιδιοκτησία της πόλης ή της πόλης-κράτους, αποτελώντας έτσι ένα είδος «εκλεκτού» σκλάβου.

Εάν ένας άνδρας σκλάβος απελευθερωνόταν, γινόταν «μέτικος» (Με τον όρο μέτοικος εννοείτο κατά την αρχαιότητα εκείνος που κατοικούσε στα όρια μιας πόλης-κράτους αλλά δεν καταγόταν από αυτήν) και μετά από αυτόν τον χαρακτηρισμό θα μπορούσε να του χορηγηθεί η ιθαγένεια.

Πολλοί δούλοι δούλευαν και ζούσαν στο σπίτι των κυρίων τους, κάνοντας όλες τις δουλειές του σπιτιού και σε πολλές περιπτώσεις φρόντιζαν τα παιδιά της οικογένειας.

Οι άντρες σκλάβοι έκαναν τα ψώνια για το νοικοκυριό. Αν ζούσαν και δούλευαν ανεξάρτητα, έκαναν περιοδικές πληρωμές για τα αφεντικά τους.

Υπάρχουν γραπτά έγγραφα που καταγράφουν ότι σκλάβοι συμμετείχαν στην οικοδόμηση του Ερεχθείου και εργάζονταν στα ορυχεία αργύρου του Λαυρίου.

Οι γυναίκες σκλάβες είναι γνωστό ότι έχουν ως επαγγέλματα την επεξεργασία μαλλιού και το λιανικό εμπόριο, χρησιμοποιήθηκαν επίσης ως νοσοκόμες για βρέφη. Ήταν επίσης γνωστό ότι εργάζονταν σε καταστήματα χειροτεχνίας γύρω από την αγορά.

Οι σκλάβες δούλευαν επίσης ως πόρνες σε οίκους ανοχής και ως παλλακίδες. Ωστόσο, μια παλλακίδα δεν είχε κανένα απολύτως δικαίωμα.

Μερικές φορές, η παλλακίδα έμενε με τον άντρα στο σπίτι του — μαζί με τη γυναίκα του. Άλλες φορές θα της έδιναν ένα ξεχωριστό σπίτι για να ζήσει, στο οποίο θα έμεναν και τα παιδιά της.

Κατά τους κλασικούς χρόνους, η εργασία των σκλάβων ήταν το κύριο εργατικό δυναμικό στη βιομηχανία παραγωγής βιοτεχνίας. Τα περισσότερα από τα βιοτεχνικά εργοστάσια ανήκαν σε πλούσιους πολιτικούς.

Υπάρχουν αρχεία για τον Δημοσθένη που είχε δύο εργοστάσια τα οποία υποστηριζόταν σε μεγάλο βαθμό από σκλάβους. Το ένα από αυτά τα εργοστάσια παρήγαγε σπαθιά και είχε περίπου 30 σκλάβους, ενώ το άλλο χρησιμοποιούσε 20 σκλάβους και παρήγαγε καναπέδες.

Ο Λυσίας, ο διάσημος συγγραφέας, είχε το μεγαλύτερο κέντρο παραγωγής που έχει καταγραφεί: Ένα εργοστάσιο ασπίδων όπου εργάζονταν 120 σκλάβοι παράγοντας περίπλοκα όπλα.

Δούλοι στη Σπάρτη

Ο Κριτίας περιέγραψε την κατάσταση των δούλων στη Σπάρτη με τα εξής λόγια: «Οι ελεύθεροι ήταν πιο ελεύθεροι και οι σκλάβοι πιο σκλάβοι από αλλού».

Στην πόλη-κράτος της Σπάρτης, όλοι οι σκλάβοι ανήκαν στο κράτος. Τους θεωρούσαν εχθρούς και αναγκάζονταν να φορούν ταπεινωτικά ρούχα για να τους ξεχωρίζουν από τους Σπαρτιάτες.

Οι Σπαρτιάτες τους αποκαλούσαν είλωτες, μια λέξη που χρησιμοποιείται ακόμα στην Ελλάδα σήμερα για να περιγράψει κάποιον που εργάζεται σκληρά με χαμηλές αμοιβές και σε άσχημες συνθήκες.

Οι είλωτες υπερτερούσαν απίστευτα των πολιτών κατά περίπου είκοσι προς ένα. Οι είλωτες αποτελούσαν ολόκληρη τη βάση της σπαρτιατικής οικονομίας και ήταν απαραίτητοι για την παραγωγή τροφίμων.

Ωστόσο, οι Σπαρτιάτες αντιμετώπιζαν τους είλωτες σαν ζώα και δεν τους επέτρεπαν να φύγουν από τον τόπο που υπηρετούσαν.

Οι είλωτες ξυλοκοπήθηκαν δημόσια πανηγυρικά για να τους υπενθυμίσουν τη δουλοπρεπή θέση τους. Ακόμη και το να σκοτώσεις έναν είλωτα δεν ήταν αξιόποινη πράξη.

Σύμφωνα με τον Πλούταρχο, οι Σπαρτιάτες υποχρέωναν ακόμη και τους σκλάβους τους να μεθύσουν για να δείξουν στους νεαρούς Σπαρτιάτες το πρόβλημα με το υπερβολικό ποτό.

Το χειρότερο, είπαν στους νεαρούς Σπαρτιάτες να τρέξουν σε όλη τη χώρα οπλισμένοι με στιλέτα και να σκοτώσουν είλωτες κατά βούληση, για να τους τρομοκρατήσουν και να τους κρατήσουν δουλοπρεπείς.

Στον πόλεμο, οι σκλάβοι ήταν υπηρέτες των πολεμιστών – καθάριζαν την πανοπλία τους και μαγείρευαν – υπηρετούσαν περιστασιακά ως πεζικάριοι.

Για να διατηρήσουν τον αριθμό τους ψηλά, οι Σπαρτιάτες ενθάρρυναν τους είλωτες να αναπαράγονται μεταξύ τους και τους επετράπη να έχουν κάποια μορφή οικογενειακής μονάδας.

Ακριβώς όπως οι Σπαρτιάτες πολίτες σε αυτή την απίστευτα σκληρή κατάσταση, οι είλωτες ήταν υποκείμενα «επιλεκτικής εκτροφής»: Ο δυνατός θα ζούσε και ο αδύναμος θα πεταχτεί έξω, ακόμη και θα θανατωθεί επί τόπου.

Οι Σπαρτιάτες θα γεννούσαν επίσης με γυναίκες είλωτες για να αυξήσουν τον αριθμό των υπαλλήλων του κράτους. Αυτά τα παιδιά που προέκυψαν θα ονομάζονταν νοθοί (νόθοι), που κατατάσσονται κάπου ανάμεσα σε δούλο και ελεύθερο άνθρωπο.

Οι Νόθοι συνήθως υπηρετούσαν στον στρατό των πολιτών ή εργαζόταν σε κάποια δημόσια υπηρεσία χαμηλού επιπέδου. Τα κορίτσια, ωστόσο, που γεννήθηκαν από Σπαρτιάτη και είλωτα, απλώς θα απορρίπτονταν.

Εξεγέρσεις σκλάβων στην αρχαία Ελλάδα

Οι εξεγέρσεις των σκλάβων ήταν ασυνήθιστες στην Αρχαία Ελλάδα, αν και οι αποδράσεις σκλάβων δεν ήταν. Οι σκλάβοι που δραπέτευσαν το έκαναν μόνο και μόνο για να είναι ελεύθεροι.

Οι σκλάβοι ανθρακωρύχοι δούλευαν κάτω από εξαιρετικά σκληρές συνθήκες στο σκοτάδι, αν και πολλοί χρειάζονταν για να εκτελούν ειδικευμένες και ανειδίκευτες εργασίες και έξω από τα ορυχεία.

Πολλοί σκλάβοι ήταν συνεχώς καταπονημένοι, και σίγουρα δούλευαν μέχρι θανάτου κατά καιρούς. Επίσης, πολλοί στιγματίστηκαν, ή σημαδεύτηκαν, από τους ιδιοκτήτες τους και κρατήθηκαν αλυσοδεμένοι από τα αφεντικά των εργολάβων τους.

Ο ηγεμόνας των Αθηνών Ξενοφών σκέφτηκε ότι θα ήταν προς όφελος της πόλης να επενδύσει τα κεφάλαιά της σε τέτοιους σκλάβους.

Ωστόσο, κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου πολλοί από τους περισσότερους από 20.000 σκλάβους που κατάφεραν να ξεφύγουν από την Αθήνα ήταν ανθρακωρύχοι.

Αυτή ήταν η μόνη καταγεγραμμένη επιτυχημένη εξέγερση σκλάβων στην ιστορία της δουλείας στην Αρχαία Ελλάδα.