Του καθηγητή Αντωνίου Μπουσμπούκη
Πριν από 6 χρόνια ένιωθα υποσυνείδητα παρόρμηση να πάω στον Όλυμπο, θαρρείς ότι κάτι με περίμενε εκεί. Έτσι, τέλη Ιουνίου με αρχές Ιουλίου του 2013 βρέθηκα στο Λιτόχωρο. Εδώ ήταν αδύνατο να βρω κατάλυμα, γιατί όλα τα ξενοδοχεία ήταν υπερπλήρη. Κι ενώ ετοιμαζόμουν να επιστρέψω, ακούω κάποιον να με καλεί με τ’ όνομά-μου. Ήταν ο Κώστας, φίλος από την Αθήνα, που τον γνώρισα κάποτε στους Δελφούς. Η τυχαία τούτη συνάντηση στάθηκε αιτία να παραμείνω στην περιοχή του Ολύμπου, προκειμένου να παραστώ στην τελούμενη εκεί γιορτή των «ελληνοκεντρικών», τα Προμήθεια. Μόλις πήρε να βραδιάζει, είπα στον Κώστα: «Φεύγω, γιατί δεν έχω που να μείνω, καθώς δε βλέπω καμία διαθέσιμη σκηνή». Τελικά, όμως, βρέθηκε σκηνή – δεν ξέρω πως – και για μένα.
Χαράματα και ακόμα σκοτάδι, κι εκεί που ένιωθα ότι «καθόμουν και διάβαζα», εντελώς ξαφνικά άνοιξε το αντίσκηνο και μου εμφανίστηκε μια κοκκινομάλλα απροσδιόριστης ομορφιάς με κόκκινο επίσης φόρεμα, που μου είπε: «Μη φύγεις, εδώ θα βρεις τις απαντήσεις, που από καιρό ψάχνεις. Σ’ αυτό θα σε βοηθήσει ο φύλακας του βουνού, που γνωρίζει».
Το πρωί, ξαναπήγα στα τελετουργικά των Δωδεκαθεϊστών στην θέση Αϊ-Γιάννης Λιτοχώρου. Εκεί είπα στον Κώστα: «Θα πάω στο εξοχικό-μας στο Βέρμιο», και ο Κώστας: «Τη θεά εδώ θα τη δεις». Το απόγευμα ξύπνησα από φωνές ενός σεβαστού προσώπου, ο οποίος μάλωνε γνωστό ερευνητή από την Αθήνα, που σήμερα δε ζει πια. Γνωρίστηκα με τον παραπάνω σεβαστό άνθρωπο, που δεν ανήκει στην ομάδα των Δωδεκαθεϊστών, όπως κι εγώ, και την άλλη μέρα πήγαμε στο χώρο της μητέρας – θεάς Εκάτης, μαζί-μας και ο Κώστας με τη γυναίκα-του. Εκεί, με φόντο τον καταρράκτη … είδα το φάσμα της θεάς, που μου είπε: «Θα έρθεις άλλη φορά αλλά μόνο με τον φύλακα». Έτσι, μετά τρεις εβδομάδες ξαναπήγαμε στην ίδια θέση με τον καταρράκτη, όπου έλαβαν χώρα συγκλονιστικά φαινόμενα, που θα μου επιτρέψεις να μη σου τα καταθέσω.
Κι ενώ μου μιλούσε σε γλώσσα ξένη για μένα ακουστικά, εσωτερικά μου ήταν καταληπτή. Μου είπε πως ό,τι μου συνέβη στη ζωή-μου περίεργο, στο εξής θα το κατανοούσα βαθύτερα. Με τη μορφή-της στο επάνω μέρος του καταρράκτη, τη βλέπω να μου κάνει χειρονομία με τα δυο-της χέρια με μια κίνηση από τον αφαλό και να μου λέει: «Από εδώ βγήκε η ψυχή-σου». Έτσι, όταν το εξομολογήθηκα στη μητέρα, την άκουσα να το επιβεβαιώνει, ότι το 1974 στην ίδια θέση και σε ηλικία 16-17 ετών, βρέθηκε να κάνει ορειβασία – παντρεμένη τότε – με τον πατέρα-μου, οπότε είδε ένα κοντόσωμο άνδρα να πετάει πέτρες προς τον σύζυγό-της. Και όταν αυτή τον ρώτησε γιατί το κάνει, ο νάνος της είπε: «Είναι ανάγκη να γυρίσει κοντά-σου». Ο πατέρας ένιωθε γύρω-του να πέφτουν οι πέτρες, αλλά δεν έβλεπε το δράστη του πετροπόλεμου. Τότε η μάνα-μου ένιωσε ένα τσίμπημα, ένα σαν σκίρτημα στην κοιλιά-της και συνειδητοποίησε ότι ήταν έγκυος(5*). Ήταν η στιγμή που η ψυχή-μου μπήκε στην κοιλιά-της, γιατί η ψυχή δεν μπαίνει πάντα αμέσως με την ένωση σπερματοζωαρίου με το ωάριο.
Β. Κ. (Θεσσαλονίκη – 2019)
Σημ.: Σ’ ερώτησή-μου πώς γνώριζε τ’ όνομα Εκάτη της οντότητας αυτής, ο Β. Κ. μου είπε ότι του αποκαλύφθηκε σε προηγούμενη εμπειρία.
Σχόλια
Η «θεά» που κάνει εδώ την εμφάνισή-της είναι πολυδιάστατη, καθώς το αρχέτυπό-της ξεδιπλώνει ένα τρίπτυχο, που ανοίγεται από τον υποχθόνιο κόσμο, τον γήινο μέχρι τον ουρανό και αντίστροφα.
Σχετίζεται με την γέννα(5*) και τον θάνατο, την καταστροφή και την προστασία, το σκοτάδι και το φως.
Κινείται διαρκώς ανάμεσα από τον θετικό στον αρνητικό πόλο και τανάπαλιν. Πραγματοποιεί ενέργειες όλων των Ολυμπίων και είναι η θεότητα που περισσότερο από τις άλλες προβληματίζει όσους ερευνούν την υπόστασή-της. Μαζί με τον θεοδαίμονα Πάνα είναι οι μόνες θεότητες της αρχαίας λατρείας, που μέχρι τώρα έχω καταγράψει την παρουσία-τους στα μάτια αυτών που τις είδαν (;).
Η θεά Εκάτη, πάρεδρος του Απόλλωνα, του αλλιώς Έκατος / Εκατήβελος, μέσω κοινού ονόματος – και όχι μόνο – δανείζει το επίθετό-της στην αδελφή-του ως Άρτεμις-Εκάτη. Έκατος σημαίνει «αυτός που ρίχνει το τόξο μακριά», ενώ η Εκάτη είναι «αυτή που ρίχνει το φως-της από μακριά» (εκάς, επίρρ. «μακριά»).
Έχει προέλευση μικρασιατική. Δεν αναφέρεται από τον Όμηρο, ενώ η προπλασματική υπόστασή-της χωροχρονικά ξεκινάει από την Μικρά Ασία - Ανατολία, όπου στο Çatal Hügük εμφανίζεται ως θεά- Μητέρα, ένθρονη με δύο λιοντάρια, κατά την 7η χιλιετία. Στον Ησίοδο εξυμνείται η Εκάτη – κατ’ εξαίρεση – με πάνω από 50 στίχους.
Από τον αρχαίο μυθολόγο μαθαίνουμε ότι είναι κόρη των τιτάνων Πέρση και Αστερίας, ενώ κατά τον Βακχυλίδη μητέρα-της είναι η Νυξ, καταγωγή που τη συνδέει με τη νύχτα και το νυχτερινό φως. Όπως και άλλα πρόσωπα της μυθολογίας, έτσι και η Εκάτη φέρεται να έχει άλλους θεϊκούς γονείς, ανάλογα με τον συγγραφέα, που ασχολείται με τη γενεαλογία-της.
Η Εκάτη είναι σεβαστή και αγαπητή στο Δία, καθώς πήρε το μέρος-του στη Γιγαντομαχία. Αλλά, καθώς έχει σχέση με τον κόσμο των σκιών και με τους θεούς του θανάτου (Περσεφόνη, Πλούτωνας), δεν ανεβαίνει στον Όλυμπο ανάμεσα στους 12 θεούς. Ωστόσο, στην ιστορία-μας εμφανίζεται κάπου εκεί στο θεϊκό βουνό, καθώς ανήκει στο προ-ολύμπιο πάνθεο.
Στην αρχή προβάλλει ως παγκόσμια κι ευεργετική θεά, που διαχέει το φως, καθώς συνδέεται με τη σελήνη. Η Εκάτη είναι ακόμα επιφορτισμένη με πολλές χθόνιες, επιτάφιες και προστατευτικές αρμοδιότητες μέχρι που τον 5ο π.Χ. αιώνα αποβαίνει θεότητα λαϊκών προλήψεων και της μαγείας. Έτσι, στον Άμλετ του Σαίξπηρ διαβάζουμε:
Μείγμα εσύ από αγριόχορτα μεσάνυχτα μαζεμένα
με της Εκάτης την κατάρα τρεις φορές αφορεσμένα και τρεις φορές
φαρμακωμένα, με τη φριχτή-σου, μαγική και φυσική-σου ουσία,
να σφετεριστείς ευθύς την ανθισμένη-του ουσία.
Κατά την Ρωμαϊκή εποχή η λατρεία-της εξαπλώνεται σ’ όλη τη λεκάνη της Μεσογείου, όπου την αντιλαμβάνονται ως θεά με ποικιλόμορφες δυνατότητες, που συχνά μεταξύ-τους αντιφάσκουν. Αυτό μαρτυρείται όχι μόνο από γραπτές πηγές αλλά και από το εικονογραφικό ρεπερτόριο της θεάς. Έτσι, ανάμεσα στις πολλές μορφές που προσλαμβάνει είναι η μονοπρόσωπη και η τριπρόσωπη – τρίμορφη – τρικέφαλη. Από αυτές η μονοπρόσωπη είναι η αρχαιότερη απεικόνισή-της.
Το τριπρόσωπο της θεάς συμβολίζει την εξουσία που της παραχώρησε ο Δίας στον Ουρανό, στη Γη και στον Άδη. Γι' αυτό, στο ζωόμορφο – ενίοτε – πρόσωπό-της αντιστοιχούσε ο Ουρανός με τον σκύλο, η Γη με τον ίππο και στον Άδη με τον αγριόχοιρο. Από τα τρία επίπεδα προέκυψε ο αντίστοιχος συγκρητισμός: Σελήνη στον Ουρανό, Άρτεμη στη Γη και Περσεφόνη στον Άδη. Το τριπρόσωπο συνδυάστηκε με το τρίστρατο της μαγείας, τη ρωμαϊκή trivia «τρίοδος». Στον Άδη προστάτευε τους άταφους νεκρούς, ενώ έστελνε όνειρα και άγρια τρομαχτικά φαντάσματα, που τα νομάτιζαν Εκαταία.
Στην Γη ήταν προστάτιδα σε πολλές πλευρές της ανθρώπινης ζωής. Έτσι, προστάτευε την πόλη (Προπυλαία), τις πόρτες των σπιτιών (Προθυραία). Στον ρόλο του φύλακα, η Εκάτη παραβάλλεται μ’ εκείνον τον φύλακα-σκύλου. Τα Εκαταία ήτανε ναΐσκος προς τιμήν της αποτροπαϊκής-της φύσης έξω από τα σπίτια και τα σταυροδρόμια της κλασικής Αθήνας. Απαγόρευε επίσης, την εναπόθεση απορριμμάτων οπουδήποτε με την τιμωρία των παραβατών. Θεωρούνταν μεσίτρια μεταξύ ανθρώπων και θεών, γι' αυτό πριν θυσιάσουν σε οποιονδήποτε θεό, πρώτα θυσίαζαν στην Εκάτη. Άλλωστε, κατά τον Ησύχιο η έκφραση Εκάτης άγαλμα σήμαινε «σκύλες» «δια το εκφέρεσθαι Εκάτη τας κύνας(***), δηλ. η Εκάτη χαιρόταν / αγάλλονταν, όταν της παρουσίαζαν σκύλες».
Αντιστοιχία τριών επιπέδων παρουσιάζει και η υπόσταση της νύμφης και μάγισσας Κίρκης, που φέρεται και ως κόρη της Εκάτης. Αυτή, ως ηλιογέννητη (πατέρας-της ο Ήλιος), είναι στην κορυφή (κircu «κορυφή» στα βλάχικα). Με αδελφή την Πασιφάη («Πανσέληνος») βρίσκεται στα ενδιάμεσα, ενώ στη γη βρίσκεται, μέσω του αδελφού-της Αιήτη («κάτοικος της αίας / γης»), και μάλιστα, ως εγγονή του Ωκεανού, κατοικεί σε νησί, στην Αϊτή (;!), όπου το Τρίγωνο του Διαβόλου… Κάθετος αξονικός, ο συμβολισμός της Κίρκης όπως και της Εκάτης…
Από τις προσεγγίσεις της Εκάτης με θεούς του Ολύμπου – και όχι μόνο – των οποίων θεών συμπληρώνει τις ενέργειες / ιδιότητες, θέλω να υπογραμμίσω αυτή με τον Ερμή, καθώς κι εκείνη με τη θεά της άγριας φύσης, την Κυβέλη. Ο Ερμής κατέρχεται από τον Όλυμπο στη Γη ως κήρυκας στον κόσμο των ζωντανών, ενώ, ως ψυχοπομπός, φτάνει μέχρι τον Άδη. Αντίθετη είναι η πορεία της Εκάτης, που ανέρχεται από τον Κάτω Κόσμο, στη Γη και φτάνει στον «Όλυμπο».
Ως προς τη σχέση-της με τη μητέρα των θεών, τη θεά Κυβέλη, τη μικρασιατική Cubaba («Μητέρα Κύβος»), εκτός από τον γονιμοποιητικό-τους ρόλο, ως κουροτρόφοι θεές, η Κυβέλη παριστάνεται με δυο λιοντάρια, ενώ η Εκάτη με δυο σκυλιά.
Η εμφάνιση της Εκάτης στον Β.Κ. σε ορεινό τοπίο και ο χαρακτηρισμός στον Ορφικό Ύμνο ως ορεσιφοίτης «που συχνάζει στα βουνά», θυμίζει την Νιν Ουρσάγκ, την «Κυρία των ορέων» στον χώρο λατρείας των Σουμερίων.
Η κίνηση της θεάς, που με τα δυο-της χέρια από τον αφαλό, υπέδειξε το σημείο, απ’ όπου βγήκε η ψυχή του μάρτυρα της εμπειρίας, την αναδεικνύει Κουροτρόφο και μάλιστα Γενετυλλίδα. Η Γενετυλλίς είναι θεότητα που προστατεύει τη γυναίκα την ώρα της γέννας(5*). Την προσωνυμία γενετυλλίς είχαν η Άρτεμις, η Εκάτη και η Αφροδίτη.
Η Εκάτη είναι θεά του γάμου, της γέννησης(5*) αλλά – κυρίως – του θανάτου:
«Ω Εκάτα: την Εκάτην παρέμιξε διά το μετ’ ολίγον αποθνήσκειν. χθονία γαρ η θεός, ή ότι γαμήλιος
Ω, Εκάτη: την Εκάτη παρενέβαλε, γιατί μετά από λίγο θα πέθαινε, καθώς η θεά σχετίζεται περισσότερο με την υποχθόνια διάσταση παρά με τον γάμο»
(βλ. σχόλια στις Τρωάδες, 323 του Ευριπίδη,
εκδ. Schwartz Scholia in Europidem,
vol. II, Typis et Impensis G. Reimer, Βερολίνο, 1891, σελ. 357).
Κουροτρόφος – πάλι – είναι όποιος ανατρέφει κούρους, δηλ. νέους. Ο χαρακτηρισμός αποδίδεται σε θεαινές. Έτσι, έχουμε: κουροτρόφος Εκάτη «Ησίοδος, Θεογονία, 450), κουροτρόφος Άρτεμις, Αφροδίτη, Γη, Ελλάς, Δήλος, ως κουροτρόφος του Απόλλωνα.
Στην Μυθολογία της Γεωργίας (τόμ. Β΄, σελ. 112 (1)) του Αλ. Λέτσα διαβάζουμε ότι η Άρτεμις προσαγορεύεται ως Εκατική θεότης: «Και μάλιστα των τριών Αρτέμιδος ιδιοτήτων η πρώτη (άχραντος) εφαρμόζει τῇ της θεού προόδῳ, καθ’ ην εν τη ζωογόνω των αρχών τριάδι έλαχεν, είτε Εκατική προσαγορευομένη θεότης, ως οι θεουργοί φασίν, είτε Άρτεμις, ως Ορφεύς».
Στον πλατωνικό Φίληβο 14C, διαβάζουμε ότι: «τα πολλά είναι ένα και το ένα είναι πολλά». Αλλά και στο χώρο των πανάρχαιων αρχέτυπων θεοτήτων της γερμανικής θρησκείας, η Φρέγια είναι μία και ταυτόχρονα είναι τρεις, αδιαχώριστη, ωστόσο, από τις Νόρνες. Οι Νόρνες (= Μοίρες) δεν είναι παρά μια τριπλή θεότητα (βλ. Μ. Gimbutas, Η επιστροφή της μεγάλης θεάς, ΑΡΧΕΤΥΠΟ, σελ. 264-265). Τριπλή είναι και η Εκάτη: «Είμαι πολυπρόσωπη παρθένα που έπεσε από τον ουρανό με τη μορφή ταύρου, τρικέφαλη, ατίθαση, με χρυσά όπλα, η ικανή στις τέχνες Φοίβη, η φωτοδότειρα Ειλείθυια…» (σιβυλλικός χρησμός).
Η Εκάτη, καθώς προφερόταν από τους παλιούς Έλληνες ως Hekate, πλησιάζει ηχητικά την αιγυπτιακή Heket(*), που ιερό-της ζώο ήταν ο φρύνος, η φρύνη των αρχαίων. Ο θηλυκός φρύνος (βάτραχος των κήπων) είναι σύμβολο γονιμότητας και του ατέλειωτου πολλαπλασιασμού, που – ανάλογα με το είδος – γεννά(5*) από 600 έως 30.000 αυγά. Και το αξιοσημείωτο είναι ότι οι γυρίνοι εκκολάπτονται σε λίγες ημέρες, ενώ μεταμορφώνονται σ’ ενήλικα άτομα μέσα σε δυο ή τρεις ημέρες. Σε ιδιώματα της Μακεδονίας κ.ά. ο φρύνος ονομάζεται βούζα, λέξη που δηλώνει και την έννοια «φουσκωμένη κοιλιά»(5*). Βουζούνι ονομάζει και ο λαός το εξογκωμένο σπυρί. Η βούζα / μπούζα (φρύνος) σχετίζεται με τις μάγισσες στον Μάκμπεθ του Σαίξπηρ:
Βούζα, πού ’κατσες νηστεία
κάτω από μια πέτρα κρύα,
μερονύχτια τριαντατρία
κ’ ίδρωσες φαρμάκι, εδώ
βράσε πρώτο μαγικό.
(Βλ. και παρουσία της Εκάτης στην ίδια Σπηλιά με τις ΣΤΡΙΓΓΛΕΣ στην αρχή της εδώ ενότητας ΜΑΓΙΑ).
Mε την εξογκωμένη εικόνα-της η φρύνη παραπέμπει στα ειδώλια της προϊστορικής λατρείας με τις ευτραφείς γυναικείες θεϊκές μορφές, που με την πληθωρικότητα τονίζουν το ρόλο-τους στο χώρο της γονιμότητας. Έτσι, σε νομίσματα της αρχαιότητας βλέπουμε τη θεά με κεφαλή φρύνου, όπου καλείται «Βαβώ Φρύνη». Παράστασή-της πάνω σε φρύνο, με τα γόνατα λυγισμένα σε στάση οκλαδόν έτσι που να φαίνεται το γεννητικό(5*) της όργανο, προσφέρει σαφέστατη αναλογία προς τον θηλυκό φρύνο, που είναι πιο μεγαλόσωμο από το αρσενικό. Αυτός ο συσχετισμός φρύνου και Εκάτης τον κατέστησε σύμβολο του νυχτερινού φωτός.
Ωστόσο, η Βαβώ-Φρύνη έχει τις απαρχές-της όχι στην Αίγυπτο αλλά στην Ανατολία, όπου γυναίκες – βάτραχοι, που εκθέτουν το αιδοίο-τους, εμφανίζονται από τις αρχές της 7ης χιλιετίας. Απαρχές-της, με βάση τα γλωσσικά στοιχεία, έχουμε στη ρίζα ba-/bau-bo- που συνδυάζεται για τη δήλωση των εννοιών «φρύνος», «μάγισσες» και «μανιτάρια» στον χώρο γλωσσών της σημερινής Ευρώπης. Σε οστά της Παλαιολιθικής εποχής εμφανίζονται σκαλισμένα χαρακτηριστικά της γυναίκας – βατράχου, έτσι, η M. Gimbutas γράφει σχετικά: «Πιστεύω πως αυτές οι λέξεις καθρεφτίζουν τα ονόματα της θεάς του θανάτου και της αναγέννησης(5*), προτού γίνει δαίμονας» (Η επιστροφή της Μεγάλης θεάς, ΑΡΧΕΤΥΠΟ, σελ. 56).
Να προσθέσω εδώ και λίγα προσωπικά γλωσσικά στοιχεία: báfă «φρύνος» στα βλάχικα, η οποία βυζαίνει γιδοπρόβατα, και καθώς περνάει το δηλητήριό-της μέσα στο μαστάρι του ζώου αυτό στεγνώνει και πέφτει. Τούτο, όπως σημείωσα και αλλού, συνιστά ένα λαϊκό μύθο (τα ερπετά και τα αμφίβια δεν μεταβολίζουν το γάλα). Η λ. μπάφα δηλώνει το «θηλυκό ψάρι κέφαλος» (Κεφαλλονιά, Πήλιο), που έχει μεγάλη κοιλιά. Η καταγωγή της λ. bafa σχετίζεται – πιθανόν – με τη συνώνυμη λ. befer «φρύνος» της κορνουαλικής, που ο Hofmann ανάγει στην ίδια "ινδοευρωπαϊκή" ρίζα με την ελλην. φρύνη. Η λ. ζhάμπα «φρύνος / ξηρομπάκακας» είναι σλάβικης αρχής και απαντά σε νεοελλ. ιδιώματα. Η ζhάμπα / βούζα / μπράσκα / φρύνος φέρει το επιστημονικό όνομα bufo-bufo. Ενοχλείται από τη ζέστη, γιαυτό είναι νυκτόβιο ζώο, όπως νυκτόβια είναι και η Εκάτη. Δεν έχει δόντια στο στόμα ούτε δηλητήριο παρά μόνο στο δέρμα-της εκκρίνει τοξική ουσία, καθώς αμύνεται από τους θηρευτές-της. Μπάκα σε νεολλ. ιδιώματα σημαίνει «διογκωμένη κοιλιά» και μπάκακας «βάτραχος», ενώ η μπούμπα σε ιδιώματα της Ν.Δ. Μακεδονίας άκουσα να δηλώνει τον «μπαμπούλα». Bubushαrŭ στα βλάχικα και βαβουτσικάριος στα μεσαιωνικά ελληνικά, δηλώνουν την ίδια έννοια, κυρίως σε χρήση για τον φρονηματισμό των μικρών παιδιών. Είναι – θα έλεγα – μια λέξη της παιδικής γλώσσας.
Στην ίδια σελίδα η Μ. Gimbutas σημειώνει: «Η «άσεμνη» Σίλα να γκιγκ (Sheela na gig (Εικ. 20) εμφανίζεται σε πέτρινα κτίσματα στην Αγγλία, τη Γαλλία, την Ιρλανδία και την Ουαλία, όπου κάθεται γυμνή, με τα βατράχου πόδια-της ανοιχτά και τα χέρια της ν’ αγγίζουν το αιδοίο της. Αυτές οι μορφές ήταν λαξεμένες σε κάστρα και εκκλησίες μεταξύ 12ου και 16ου αιώνα».
Στην Κίνα η φρύνη κατατάσσεται στην κοσμική διάσταση yin, καθώς εκφράζει τη θηλυκή αρχή. Στην Ευρώπη θεωρήθηκε σύμβολο της μήτρας.
Ο φρύνος, πέρα από τον γονιμικό συμβολισμό, που τον συσχετίζει με την Εκάτη, πίστευαν ότι παράγει και θανατηφόρο δηλητήριο για αυτοάμυνα, που σκοτώνει αλλά και θεραπεύει, κατά το αντιφατικό στη συμπληρωματικότητά-του σχήμα δυαδισμού φαρμάκι – φάρμακο, ήτοι το θάνατο και την αναγέννηση(5*) στην αρμοδιότητα της εν λόγω θεάς.
Εκατινοί στρόφαλοι ονομάζονταν οι τροχοί των επαναγεννήσεως(5*), καθώς η Εκάτη κυριαρχεί στον κύκλο-τους. Υπήρχαν σε αρχαίους ναούς, ενώ σήμερα περιορίζονται σε ναούς των ινδουιστών. Ωστόσο, τους βλέπουμε σε αγγειογραφικές απεικονίσεις από την Νότια / Κάτω Ιταλία, την παλιά Μεγάλη Ελλάδα.
Από παραστάσεις σε γλυπτά και αγγεία γίνεται φανερό πως η Εκάτη συμβόλιζε μια κλίμακα ζωής που ξεκινούσε από τη νεαρή και εύρωστη παρθένα, τη ζωοδότρα και μητρική προστάτιδα αλλά και την τρομακτική και απειλητική γριά.
Η Εκάτη είναι και πολεμική θεότητα, καθώς την αναφέρει ο Ησίοδος και τη βλέπουμε τρίμορφη στο βωμό της Περγάμου να πολεμάει ενάντια στους Γίγαντες. Έτσι, τα κόκκινα μαλλιά και η κόκκινη φορεσιά-της στην παρούσα ιστορία έχει μαχητικό συμβολισμό. (πβ. και κόκκινο Πλανήτη, τον Άρη…).
Ας μου επιτραπεί να κάνω εδώ σύντομη αναφορά στη σχέση ανάμεσα στον κόσμο των βατράχων και την σελήνη, οντότητες με τις οποίες σχετίζεται στενά η Εκάτη, όπως την βλέπουμε στην εμπειρία 36.000 βιολιά στο ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΜΕ ΖΩΑ ΚΑΙ ΦΥΤΑ του παρόντος τόμου. Στην ιστορία τούτη, η λυρική στιγμή της φεγγαρόλουστης φύσης εκφράζεται μέσα από το εναρμόνιο συλλογικό μούρμουρο των βατράχων, που αυτός ο οποίος το έζησε το ένιωσε ως δοξαστικό προς την ολοφώτιστη μήνη / σελήνη.
Και μιας και γράψαμε τον αρχαίο τύπο μήνη, να θυμηθούμε τα έμ-μηνα των γυναικών στον σεληνιακό κύκλο της γονιμότητας… Μισοφέγγαρο, άλλωστε παρουσιάζεται να φέρει στην κεφαλή-της η θεά σε νομίσματα από τη Στρατονίκεια κατά την ύστερη ελληνιστική εποχή. Η σελήνη, σύμφωνα με τον Πλούταρχο, αποτελεί κλήρο της Εκάτης (Περί των εκλελειπότων χρηστηρίων, 416. Ε. 1-5).
Η Εκάτη απολάμβανε ιδιαίτερες τιμές και με τα Εκαταία Δείπνα, που γίνονταν στα τρίστρατα την τελευταία από τις αποφράδες (σκοτεινές) ημέρες, όταν δεν υπήρχε σελήνη, οπότε άρχιζε το νέο φεγγάρι, η νουμηνία, δηλ. «η νέα μήνη / σελήνη». Εκεί, στα τρίστρατα εναπέθεταν σκεύη με προσφορές. Γλυκίσματα στρογγυλά, μ’ ένα κερί επάνω-τους, προσέφεραν κατά την πανσέληνο. Σχετική είναι και η σημερινή εορταστική τούρτα, ενώ τη δύναμη της παράδοσης για λεπτομερή παρασκευή της προσφοράς έχουμε στην ιστορία 45. Το κερί της «φανουρόπιτας» στον Α΄ τόμο.
Η επιλογή του τρίστρατου ή της διασταύρωσης δρόμων για προσφορές και θυσίες σκύλων συμβολίζει τη συνένωση των αντιθέτων, καθώς ο ένας δρόμος διασχίζει τον άλλο, όπου η «μητέρα» είναι το αντικείμενο και το αποκορύφωμα της συνένωσης. Και η Εκάτη: σύμβολο και μητέρα των κοσμικών αντιθέτων, όπως ο ινδουϊστικός Σίβα, θεός της δημιουργικής καταστροφής και σύζυγος της θεάς Kali, μαύρης πολεμικής, με 5 κεφάλια και 4 χέρια, που ήταν και θεά της πανούκλας και γιγαντοκτόνος.
Για την παλλαϊκή-της λατρευτική αξία διαβάζουμε στο Ονειροκριτικόν του Αρτεμίδωρου (2,34) ότι στους πλούσιους συμφέρει να δουν στ’ όνειρό-τους τους ουράνιους θεούς, ενώ στους φτωχούς συμφέρει να δουν τους επίγειους, δηλ. την Εκάτη και τον Ασκληπιό.
Αλλά, όταν στους ύστερους αιώνες δόθηκε ιδιαίτερη έμφαση στη χθόνια διάστασή-της και στις μαγικές ιδιότητές-της, εμφανίστηκε τότε με τρομακτική μορφή όπως η Μέδουσα και οι Ερινύες. Και καθώς Μέδουσα σημαίνει ετυμολογικά «Προστάτιδα», με την εκδοχή-της αυτή την επικαλούνταν σε καθαρμούς, τα οξυθύμια, με τα οποία διώχνονταν από το σπίτι τα κακά πνεύματα. Τέτοιοι καθαρμοί και άλλες μαγικές τελετουργίες γίνονταν σε σπίτια αλλά και σε τριόδους, όπου παραμονή της νέας σελήνης, το βράδυ, άφηναν προσφορές για την Εκάτη. Στο ρόλο της αποτροπής του κακού από την Εκάτη – Μέδουσα έχουμε την εφαρμογή της ομοιοπαθητικής αρχής του κακού διά του κακού. Κι ενώ η φωτεινή πλευρά του φεγγαριού δείχνει την φωτεινή-της όψη, η χάση-του δείχνει τη σκοτεινή-της πλευρά που μπορεί να συνδυαστεί και με την αθέατη, την πίσω, τη μόνιμα στερημένη από ηλιακό φως πλευρά της σελήνης. Μια τέτοια «ανθρωπομορφική» εμφάνισή-της θα μπορούσε να εκληφθεί η μαύρη φιδόμαλλη Μέδουσα στην ιστορία 51. Το γοργόνειο: η κεφαλή της Μέδουσας (τόμος Α΄ στα ΟΝΕΙΡΑ). Η ετυμολογική προσέγγιση της γοργόνας Μέδουσας μας αποδίδει το αντιφατικό «φριχτή Προστάτιδα», όπου γοργός «φριχτός, τρομερός». Άλλωστε, gogoritsă δηλώνει «φόβητρο, φρικιό» στα ρουμάνικα.
Στο κομμένο μαύρο κεφάλι του γοργονείου με τα μαύρα φιδόμαλλα της παραπάνω ιστορίας αντιστοιχεί η εικόνα της Εκάτης, που μερικές φορές φοράει «δίχτυ με κουλουριασμένα φίδια στα μαλλιά-της. Κατά τον Παυσανία (ΙΙΙ, 16.7), τα αγάλματα της Εκάτης είχαν τεράστια μαγική δύναμη. Η λαμπρότητα του αγάλματός-της στο ναό της Εφέσου ανάγκαζε αυτούς που το κοίταζαν να καλύπτουν τα μάτια-τους» (Μ. Gimbutas, ό.π. σελ. 215).
Το ύφος του αγάλματος της Εκάτης, στημένο κοντά στο ναό της Άρτεμης στην Έφεσο, δεν ενέπνεε μόνο μαγική δύναμη, αλλά και πολεμική παρόρμηση. Έτσι, είναι θεά που βοηθάει τους πολεμιστές την ώρα της μάχης, γιαυτό οι Αθηναίοι, μετά τη νίκη στον Μαραθώνα, της προσέφεραν ευχαριστήριες θυσίες. Αλλά και τους βασιλιάδες ενέπνεε στην απονομή της δικαιοσύνης. Ίσως από την εμπλοκή-της σε θέματα δικαιοσύνης ξεκίνησε η χρήση της λ. εκάτη «δοκάρι, όπου μαστίγωναν στις φυλακές τους εγκληματίες» (Ησύχιος). Βοηθάει τους αθλητές στους αγώνες, παραστέκει τους κυνηγούς και τους ψαράδες και μαζί με τον Ερμή έχουν υπό την προστασία-τους τα κοπάδια, που με τη βοήθειά-τους αυγατίζουν.
Η Εκάτη συνένωνε στο πρόσωπό-της τις τρεις βαθμίδες του χρόνου. Γιαυτό γνώριζε τα παρελθόντα, τα παρόντα και τα μέλλοντα, πράγμα που την καθιστούσε απαράμιλλη μαντική θεότητα, ενώ ασκούσε και την ερωτική μαγεία.
Ιερό ζώο της Εκάτης ήταν ο σκύλος, που όχι μόνο τον θυσίαζαν προς τιμήν-της, αλλά και η ίδια μεταμορφωνόταν σε σκύλο και περιδιάβαινε στους δρόμους. Η θυσία του σκύλου γινόταν στις καθαρτήριες τελετές κυρίως από τις γυναίκες. Και όπως ο (***)κυνοκέφαλος αιγυπτιακός Άνουβις ήταν ψυχοπομπός, έτσι και η Εκάτη, ως θεά του Κάτω Κόσμου, παριστάνεται με κεφάλι σκύλου. (***)Κυνοκέφαλος απεικονίζεται ενίοτε και ο χριστιανός περατάρης των δύο κόσμων άγιος Χριστόφορος. Ωστόσο, όχι μόνο σε ψυχοπομπούς θυσιάζεται σκύλος, αλλά και στη θεά των τοκετών, την Ειλείθυια, θυσιάζονται σκύλοι, καθώς ο θάνατος θεωρείται είσοδος στη μήτρα, δηλ. το χώμα, για επαναγέννηση(5*). Σκύλους θυσίαζαν Έλληνες και Ρωμαίοι και προς τιμήν του ουράνιου Κυνός(***), του Σείριου(4*), στη διάρκεια των (***)Κυνικών Καυμάτων (βλ. Ν. Ζαγανιάρη, «Sacrifices des chiens dans l’ antiquité classique», στο περ. «Πλάτων», 1975, σσ. 322-329). Να θυμίσω και τον όρκο του Σωκράτη: μα τον Κύνα(***), (τον Σείριο(4*);).
Το προσωνύμιο Ανταία (ανταίος = ο απέναντι, ο εχθρικός) την συσχετίζει με τον κόσμο του Άδη και των φαντασμάτων, καθώς πίστευαν ότι έστελνε «δαιμόνια». Έτσι, το δαιμονιώδες φάντασμα, η Έμπουσα, δρακοντοκέφαλοι και υπερμεγέθεις άνθρωποι στέλνονταν ως οι προπομποί-της, σύμφωνα με το λεξικό Σούδα.
Το βασικό-της σύμβολο είναι η διπλή δάδα με την οποία φωτίζει τον δρόμο της Περσεφόνης όταν κατεβαίνει στον Άδη ή επιστρέφει στον Απάνω Κόσμο. Γιαυτό, προσονομάζεται δαδούχος, φωσφόρος και χθονία. Έτσι, με τους δυο πυρσούς στα χέρια σχετίζεται με τα Ελευσίνια μυστήρια, όπου κατέχει τη θέση της Κόρης ως Κόρη / Εκάτη, Νύμφη / Περσεφόνη και Μητέρα / Δήμητρα. Κατά τη Ρωμαϊκή εποχή έχουμε την τριάδα Diana, Ρroserpina, Hecata, ενώ ο "νεοπαγανισμός" την αρθρώνει ηλικιακά: Mother (μητέρα) > Maiden (κόρη), και Crone (γριά).
Η λατρεία της Εκάτης είχε ορατό αντικείμενό-της το φεγγάρι. Εδώ οι τρεις μορφές-της συμβόλιζαν τις τρεις διαδοχικές όψεις του φεγγαριού. Από αυτή τη σχέση προέκυψε και το σύμβολό-της, το μισοφέγγαρο / ημισέληνος. Στο φεγγάρι τη νύχτα απευθύνονταν οι μάγισσες με τις επικλήσεις-τους και μερικές φορές το «κατέβαζαν» στη γη (βλ. στο ΜΑΓΙΑ του παρόντος τόμου τις ιστορίες:
5. Άρμεγαν το φεγγάρι και
9. Δε μπορούσαν να σηκώνουν το φεγγάρι).
Η λατρεία της Εκάτης σημειώνεται σε πολλά μέρη. Ανάμεσά-τους ξεχωρίζει εκείνη της Καρίας, στο Ζηρύνθιον άντρο της Σαμοθράκης - και στην Αίγινα. Σχετικά με την λατρεία στο Ζηρύνθιο άντρο / σπήλαιο το Λεξικο ΣΟΥΔΑΣ γράφει: «Στην Σαμοθράκη υπήρχαν κάποιες γιορτές, τις οποίες φαίνεται να τελούσαν για την απομάκρυνση ορισμένων κινδύνων. Εκεί τελούνταν τα μυστήρια, τόσο των Κορυβάντων (ιερείς της θεάς Κυβέλης) όσο και της Εκάτης. Υπήρχε και το Ζηρύνθιον άνδρο, όπου θυσίαζαν σκύλους, γιατί, όταν βρίσκονταν σε κίνδυνο, καλούσαν τους δαίμονες (κατώτερες θεότητες) να φανούν και να τους σώσουν. Πίστευαν οι μυημένοι ότι αυτοί θα τους σώσουν από κακοτυχίες και τρικυμίες».
Η σχέση της Εκάτης με τους νεκρούς με τον καιρό ενισχύθηκε με αποτέλεσμα να γίνει μια άλλη Περσεφόνη, καθώς και κλειδούχος στην πύλη του Άδη. Έχει στην κατοχή-της το κλειδί που συγκρατεί τον τρικέφαλο Κέρβερο. Αυτή οδηγεί τα φαντάσματα και τις θεότητες του θανάτου, τις Κήρες, στον Απάνω Κόσμο ή τις εμποδίζει.
Η Εκάτη αναβαθμίζεται μέχρι το επίπεδο της πολυώνυμης Ίσιδας(**), όπως μαρτυρείται στο Βιβλίο των Νεκρών (εκδ. Πύρινος Κόσμος, σσ. 14-15), όπου διαβάζουμε τα όσα αποκαλυπτικά βάζει στο στόμα της Ίσιδας(**) ο Απουλήιος, όταν η θεά απευθύνει το λόγο προς τον Λούκιο: «Ιδές, καθώς οι παρακλήσεις-σου με παρακίνησαν, εγώ είμαι η Φύση, η αρχική πηγή όλων των πραγμάτων, η βασίλισσα όλων των αιώνων, η υπέρτατη από τις θεότητες, η κυρίαρχος των πνευμάτων των νεκρών, η πρώτη των ουρανίων υπάρξεων, η παγκόσμιος ύλη, η ενιαία και εν τούτοις πολύμορφη μορφή της αδημιούργητης ύπαρξης. Κυβερνώ με το βλέμμα μου τις σκοτεινές κορφές των βουνών, τους ανέμους των θαλασσών, την ηρεμία του Κάτω Βασιλείου. Όλη η γήινη σφαίρα λατρεύει τη θεότητά μου, κατά ποικίλους τρόπους, με διάφορα δόγματα και κάτω από κάθε είδους ονόματα:
- οι Φρύγες με αποκαλούν Πεσινουντίκα, την μητέρα των θεών,
- οι αυτόχθονες της Αττικής Κεκρώπεια Αθηνά,
- οι Κύπριοι Αθηνά της Πάφου,
- οι τοξοφόροι Κρήτες Άρτεμη Δίκταινα,
- οι τρίγλωσσοι Σικελιανοί Στυγία Περσεφόνη,
- οι Ελευσίνιοι αρχαία θεά των πολέμων Ενηώ ή Εκάτη ή Ραμνουσία,
- οι Αιθίοπες, οι Άρειοι και οι Αιγύπτιοι, που είναι ειδήμονες της αρχαίας σοφίας, αποδίδουν σε μένα τ’ αληθινό-μου όνομα: βασίλισσα Ίσις»(**).
Στο ίδιο ανωτέρω έργο (σελ. 14) διαβάζουμε πως ο Πλούταρχος αναφέρει ότι στη μετόπη του ναού της θεάς υπήρχε η επιγραφή: «Εγώ η Ίσις(**) είμαι παν ό,τι υπήρξε, υπάρχει ή θα υπάρξει, κανείς ποτέ δε με αποκάλυψε».
Στο έργο Η Μεταφυσική των Αριθμών του Ν. Καμπάνη (Ερωδιός, σελ. 115), η Εκάτη εμφανίζεται, στην τριαδική κοσμική διάρθρωση, να κατέχει δύο θέσεις: την πρώτη και τη μεσαία: «… των δε ζωογόνων αρχών:
- η μεν ακρότης καλείται Εκάτη,
- η δε μεσότης αρχική ψυχή,
- η δε αποπεράτωσις αρχική αρετή».
Μ. Ψελλού, Εξήγησις εις τα Χαλδαϊκά Λόγια. […]
«Ων (των νοερών πηγών) πρώτοι μεν εισίν οι τρεις κοσμαγοί κατά τινά τάξιν προελλυθότες, ο Άπαξ επέκεινα, και μετά ταύτα ο Δις επέκεινα και μεσότης αμφοίν η Εκάτη…» Χαλδαϊκά Λόγια, Krall 16 (182,8). «Παντί γαρ τω κόσμω λάμπει τριάς, ης μονάς άρχει». Δαμάσκιος. Ι 87, 3.3 Kroll 18.
Για την αρχαία πολυθεϊστική αντίληψη περί μαγείας και την αποτελεσματική άσκησή-της χρειάζεται η μεσολάβηση των νεκρών, των φαντασμάτων και των οντοτήτων του Κάτω Κόσμου. Έτσι, η Εκάτη γίνεται η θεά της μαγείας. Το ρόλο-της αυτό επιμαρτυρούν μαγικές πινακίδες, πάπυροι και κατάδεσμοι, όπου αναγράφεται τ’ όνομά-της.
«Η Εκάτη […]. Κατάφερε, έχοντας εξουσία σε ουρανό, θάλασσα και γη, όπως ακριβώς μας είχε πει ο Ησίοδος, να περάσει τα όρια του χρόνου και του τόπου και μέχρι τις ημέρες-μας να βρει θέση στις καρδιές πολλών και διαφορετικών ανθρώπων, διατηρώντας τον πολυποίκιλο και πολυδιάστατο χαρακτήρα-της. Πώς μπορεί λοιπόν να προσεγγιστεί μια θεά με αυτόν τον φευγαλέο στην διάνοια χαρακτήρα; Πώς μπορεί να προσεγγιστεί όχι μόνο από τους παραδοσιακούς πολυθεϊστές που ακόμα την τιμούν στις νουμηνίες αλλά και από τους “πιστούς”-της από το ρεύμα του νέο-παγανισμού και της Wicca για τους οποίους παίζει τόσο σημαντικό ρόλο; Πιστεύω πως η ουσία της θεάς βρίσκεται ακριβώς στον συμπληρωματικό-της χαρακτήρα και στις σχέσεις-της με τις άλλες μεγάλες θεότητες του Πανθέου-μας. Μόνο κατ’ αυτόν τον τρόπο εξηγείται όχι μόνο ο πολλές φορές αντιφατικός-της χαρακτήρας αλλά και οι προεκτάσεις που κατά καιρούς απέκτησε η εξουσία-της». ΠΗΓΗ: Μέγας Ενιαυτός.
Ορφικός Ύμνος προς την Εκάτη
Την Εκάτη εξυμνώ, που τη λατρεύουν στις οδούς και στις τριόδους,
την επέραστη,
την ουράνια και την επίγειο και τη θαλασσινή που έχε κίτρινο πέπλο,
αυτή που φροντίζει τους νεκρούς
και που είναι ενθουσιασμένη ανάμεσα στις ψυχές των νεκρών, την Πέρσεια,
αυτή που αγαπά την ερημιά και ευφραίνεται με τα ελάφια,
την νυκτερινή, την προστάτη των σκύλων, την ακαταμάχητη βασίλισσα
αυτήν που θηρεύει ταύρους, τη βασίλισσα που έχει τα κλειδιά όλου του κόσμου,
την οδηγό, την νύμφη
αυτή που ανατρέφει παιδιά και που περιφέρεται στα βουνά
αυτή την κόρη ας παρακαλέσουμε να παρευρεθεί στις ιερές τελετές
με ευμενή πάντοτε διάθεση προς τον ηγέτη
και με χαρούμενη καρδιά.
ΠΗΓΗ: ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ.
Ορφικός ύμνος Εκάτης και Ιανού
Χαίρε, μητέρα των θεών με τα πολλά ονόματα και με τα ωραία παιδιά.
Χαίρε, Εκάτη που στέκεσαι εμπρός από τις θύρες,
μεγαλοδύναμη. αλλά και συ χαίρε, Ιανέ, πρόγονέ μας.
Δία αθάνατε. Χαίρε ύψιστε Δία.
Ναι, σας παρακαλώ, δόστε μου χέρι (βοήθησέ με)
και δείξατέ μου, επειδή αυτό επιθυμώ, τους δρόμους,
που είπαν οι θεοί. και να ατενίσω το πολύτιμο φως,
απ’ όπου θα ημπορέσω να ξεφύγω από την
κακότητα της μαύρης γενεάς.
Κ. Χασάπη, Τα Ορφικά, εκδ. Εγκυκλοπαίδεια «ΗΛΙΟΣ», σελ. 367).
«Η Εκάτη με τις πολλαπλές μορφές-της καταγόταν από την παλαιο-ευρωπαϊκή θεά της ζωής, του θανάτου και της αναγέννησης(5*). Παρέμεινε ισχυρή διαμέσου της Μυκηναϊκής και της Ελληνικής Εποχής και λατρευόταν με εκστατικούς χορούς» (M. Gimbutas ό.π. σελ. 214).
Όσο για τη θέση του Β.Κ., ότι «η ψυχή δεν μπαίνει πάντα αμέσως στη μήτρα με την ένωση σπερματοζωαρίου και ωαρίου», βλ. εδώ, στα ΔΙΑΦΟΡΑ, όπου Σχόλια του 20. Α΄ «Θέλω να ζήσω». Βλ. ακόμα και Μ. Νιούτον, Ταξίδια…, σσ. 408-420.
Σημειώσεις:
Ορισμένα συμπληρωματικά για την αιγύπτια Heket(*), που φέρεται και με τους τύπους του ονόματός-της: Hak, Heka, Hekt, Hequat, Heq(u)et και σημαίνει «μαία». Είναι θεά της γέννας(5*) (κουροτρόφος), σύζυγος του θεού Χνουμ που, ως πηλοπλάστης / αγγειοπλάστης, δημιούργησε θεούς και ανθρώπους από τον πηλό του Νείλου, ενώ κατ’ άλλη εκδοχή η Heket έδωσε ζωή στα σώματα, που ο σύζυγός-της έπλασε από πηλό. Είναι θεά των υδάτων, αρχικά, και θεωρείται ένας από τους βάτραχους, που έζησαν στο αρχέγονο έλος, και παριστανόταν σαν βάτραχος ή σαν βατραχοκέφαλη ανθρώπινη μορφή. Είναι θυγατέρα του Ρα, θεού του ήλιου, θεού της δημιουργίας αλλά και του Κάτω Κόσμου. Ως κόρη του Ήλιου, σχετίζεται με την επίσης μάγισσα, την ηλιογέννητη Κίρκη.
Όσο για την ύπαρξη δυνάμεων μέσα στον κόσμο, τις οποίες πολλοί ονομάζουν θεούς, κάνει λόγο και ο απόστολος Παύλος στην «Προς Κορινθίους Α΄επιστολή (8,5)».
Για την σχέση Εκάτης με την Ίσιδα(**) και τον ουράνιο Κύνα(***), τον Σείριο(4*), τόσο ως αστρικές θεότητες όσο και – συνάμα – ως χθόνιες, έχουμε την διπλωματική εργασία: Η αστρική λατρεία της Εκάτης και του Σείριου(4*): λατρευτικές πρακτικές από την κλασσική έως την ύστερη αρχαιότητα, της Μ. Γεωργιάδου, Θεσσαλονίκη, 2021 (Θεολογική Σχολή Α.Π.Θ.). Να σημειωθεί πως η λατρεία της Εκάτης, τόσο η χθόνια όσο και η αστρική, ανάγεται στην γενεαλογία-της (πατέρας-της ο Πέρσης και μητέρα η Αστερία). Το Πέρσης την συσχετίζει με την χθόνια Περσεφόνη, ενώ το Αστερίας με τον λαμπρότερο αστέρα, τον Σείριο(4*).
ΠΗΓΗ: απόσπασμα από υπό έκδοσιν βιβλίο του γράφοντος καθηγητή. ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ.
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου