ΕΜΠΕΔΟΚΛΗΣ: Ο μυσταγωγός φιλόσοφος

Από Βάσω Δενδροπούλου

Ακραγαντίνος φυσικός, φιλόσοφος και εποποιός. Γεννήθηκετο 492. Ο πατέρας του λεγόταν Μέτωνας κι ο παππούς του, επίσης Εμπεδοκλής. Ο πατέρας του βοήθησε στην κατάργηση της τυραννίας, ενώ ο παππούς του ήταν εκτροφέας αλόγων κούρσας και νίκησε στην εβδομηκοστή πρώτη Ολυμπιάδα. Μια ολυμπιακή νίκη στην αρχαία Ελλάδα θεωρούνταν εξαιρετικό γεγονός. Οι νικητές κάθονταν στο τραπέζι με τους ανώτατους άρχοντες και τα ονόματά τους αναγράφονταν στις δημόσιες δέλτους.

Ο Εμπεδοκλής, όταν μεγάλωσε συμμετέχοντας στα κοινά της πόλης του, ακύρωσε την προσπάθεια των ολιγαρχικών να καταλύσουν τη δημοκρατία. Στα δεκάξι του χρόνια, άκουσε τον Ξενοφάνη, κάτω από τις κιονοστοιχίες του Ηρακλή και τον ρώτησε πώς μπορεί να αναγνωρίσει ένα σοφό. Ο Ξενοφάνης απάντησε «φτάνει νάσαι σοφός». Απάντηση που δεν τον ικανοποίηση και τότε αποφάσισε να αφοσιωθεί στη μελέτη της φύσης. Ήταν μαθητής του Παρμενίδη και του Ζήνωνα, ενώ δικός του μαθητής ήταν ο Γοργίας.

Οι αφηρημένες ιδέες του Παρμενίδη δεν ικανοποίησαν τη δίψα του για μάθηση κι έτσι επέστρεψε στη Σικελία και γράφτηκε στην Πυθαγόρεια σχολή. Ίσως υπήρξε μαθητής του Τηλαύγη γιου του Πυθαγόρα.

Ο Πυθαγόρας όμως τον έδιωξε από την σχολή του γιατί τον κατηγόρησε για λογοκλοπή και για το γεγονός ότι μέσα από την ποίηση του δημοσιοποίησε πυθαγόρειες αλήθειες. Μάλιστα πολλοί κατηγορούσαν τόσο τον Εμπεδοκλή όσο και τον Φιλόλαο, ότι εξαιτίας τους άλλαξε η «πολιτική» της πυθαγόρειας σχολής και ότι μέχρι εκείνους όλοι οι πυθαγόρειοι μπορούσαν να παρακολουθούν τις συζητήσεις! Αποτέλεσμα όμως τις δικής τους απρέπειας και της ανικανότητας στο να μην αποκαλύπτουν το τι λεγόταν μέσα στην σχολή στους αμύητους, ήταν να γίνουν διαχωρισμοί ακόμα και ανάμεσα στους πυθαγορείους και πλέον να μην επεξηγούνται οι εσωτερικές ερμηνείες σε όλους από την αρχή, αλλά μόνο εφόσον αποδείξουν την ικανότητα τους για εχεμύθεια. Μία άλλη επίπτωση της συμπεριφοράς του ήταν να μη συμμετέχει κανένας ποιητής στην πυθαγόρεια σχολή, αφού «ο Εμπεδοκλής με την ποίησή του δημοσιοποίησε τα μυστικά».Τότε αποφάσισε να φύγει από τους Πυθαγόρειους και να μαθητεύσει στις ανατολικές σχολές. Οι Αιγύπτιοι, οι Χαλδαίοι και προπαντός οι μάγοι του δίδαξαν τις απόκρυφες τέχνες, την ύπνωση, την τηλεκινησία και την ανάγνωση της σκέψης.

Όταν επέστρεψε στην πατρίδα, αφοσιώθηκε στην μεταρρύθμιση των ηθών. Αποφάσισε πως έπρεπε «να νηστέψουν του πονηρού» και να καθαρθούν από τις αμαρτίες που διέπραξαν. Κατηγόρησε τους διαχειριστές της πόλης ότι είχαν κλέψει το δημόσιο ταμείο, επιτέθηκε στη συνέλευση των χιλίων, και πρότεινε μια νέα κυβέρνηση θεμελιωμένη στην πολιτική ισότητα. Ενθουσιασμένοι οι συμπολίτες του, του πρότειναν το ρόλο του τυράννου, όμως ο Εμπεδοκλής, όπως ήδη είχε κάνει ο Ηράκλειτος, αρνήθηκε. Ωστόσο συνήθιζε να διαβαίνει μεγαλόπρεπα τον Ακράγαντα ακολουθώντας τον νέοι και περιστοιχισμένος από υπηρέτες και θαυμαστές. Φορούσε πορφυρό ένδυμα, χρυσή ζώνη και μπρούτζνα υποδήματα. Είχε πυκνή γενειάδα κι έζωνε το κεφάλι του με δελφική κορόνα προς τιμή του Απόλλωνα.

Ήταν ταυτόχρονα τεχνοκράτης και προφήτης. Όταν ο Σελινούντας χτυπήθηκε από μεγάλο λοιμό, κατάλαβε πως η επιδημία προήλθε από τα λιμνάζοντα νερά ενός μικρού ποταμού που διέσχιζε το κατοικημένο κέντρο. Αφού εξέτασε προσεκτικά το έδαφος, έβαλε να σκάψουν αποχετευτικά κανάλια και διοχέτευσε στο ποτάμι αυτό άλλα δυο γειτονικά ρέματα, έτσι ώστε να εξασφαλίζεται η κανονική ροή στις περιόδους ξηρασίας. Σε μια άλλη περίπτωση στα περίχωρα του Ακράγαντα, έβαλε να φράξουν με εκατοντάδες γαϊδουροτόμαρα μια στενή ορεινή κλεισούρα και εμπόδισε το σιρόκο να διεισδύσει στην κοιλάδα που υπήρχε από κάτω. Το αποτέλεσμα ήταν να αναχαιτισθεί άλλη μια επιδημία. Του αποδίδονται και θαύματα, όπως για μια γυναίκα που θεωρούνταν νεκρή αφού δεν ανέπνεε, αλλά την επανέφερε στη ζωή ο Εμπεδοκλής.

Ο Εμπεδοκλής πάντως στον τρόπο γραφής του μπορεί να χαρακτηριστεί κυρίως ομηρικός, μια και είχε την ικανότητα να εκφράζεται με περίσσια τέχνη και να χρησιμοποιεί εκπληκτικές μεταφορές. Έγραψε, τραγωδίες, πολιτικούς λόγους , αλλά και ποιήματα, εκ των οποίων όμως ελάχιστα αποσπάσματα έφτασαν έως τις μέρες μας. Λέγεται ότι ή η αδελφή του ή η κόρη του έκαψαν τα ποιήματα του, αλλά δεν γνωρίζουμε τον λόγο. Ένα από τα πολύ σημαντικά του έργα είναι το «Περί Φύσεως», όπου αναλύει και την κοσμοθεωρεία του. Κάποια άλλα έργα του είναι τα: «Καθαρμοί» και «Ιατρικός Λόγος», αν και ειδικά το τελευταίο είναι αβέβαιο ότι είναι γνήσιο.

Ανήκε στην σχολή σκέψης της απριορικής φιλοσοφικής θεωρίας, όπως και ο Πλάτωνας, ότι δηλαδή η γνώση βρίσκεται στην «ψυχή» μας, υπάρχουν εγγενώς ήδη όλα αυτά που χρειαζόμαστε για να αποκτήσουμε την γνώση μας και μέσω της ορθολογικής προσέγγισης και τον ορθό λόγο ως οδοδείκτη, θα μπορέσουμε να εξορύξουμε αυτή την αλήθεια που προϋπάρχει μέσα μας ώστε να αντιληφθούμε τον κόσμο για να ανακαλύψουμε την αλήθεια. Στον αντίποδα, υπάρχει η αποστεριόρι σχολή σκέψης που θεωρεί ότι η γνώση αποκτάται εμπειρικά μόνο μέσα από τα αισθητηριακά μας εργαλεία και εγγράφεται στο «λευκό χαρτί» που φέρουμε ως άνθρωποι.

Ο Εμπεδοκλής ,αν και υπάρχουν έξι διαφορετικές απόψεις για το θάνατό του, η επικρατέστερη είναι πως στο απόγειο της δόξας του, έπεσε στην Αίτνα για να δοξαστεί σαν θεός.

Φίλες και φίλοι, ως φιλόσοφος ο Εμπεδοκλής, απηχεί τη φυσιοκρατική θεωρία της σχολής της Μιλήτου, δέχεται εν μέρει το μυστικισμό των Πυθαγορείων και συμφιλιώνει δια παντός το είναι του Παρμενίδη και το γίγνεσθαι του Ηράκλειτου. «Τέσσερις είναι οι ρίζες των πραγμάτων: ο φεγγοβόλος Ζευς, η ζωοδότρα Ήρα, ο Αϊδονεύς και η Νίστης που με δάκρυα ποτίζει την αθάνατη πηγή». Τέσσερα, δηλαδή, είναι τα πρωταρχικά στοιχεία της φύσης, η φωτιά, ο αέρας, η γη και το νερό. Και για να αναμείξουν τις θεμελιώδεις ουσίες επεμβαίνουν άλλες δυο αρχές, η Αγάπη και η Φιλονικία.

Ήταν φιλόσοφος, γιατρός, ποιητής, φυσικό και δημοκράτης. Μέσα, όμως, από όλα όσα του αποδίδονται, μεταξύ των οποίων και τα θαύματα, θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ως μάγος, απατεώνας και τσαρλατάνος. Σίγουρα όμως ήταν ένα πολύμορφο πνεύμα που ισορρόπησε ανάμεσα στην επιστήμη και τον μυστικισμό. Ένας εκκεντρικός, θα λέγαμε με σύγχρονους όρους, φιλόσοφους που υποστήριζε πως η Αγάπη ενώνει και η Φιλονικία χωρίζει. Όμως πάνω από όλα είναι ποιητής.

Ακόμα και στο «Περί φύσεως» που είναι μια πραγματεία φυσικών επιστημών, οσάκις πρέπει να μιλήσει για ένα άστρο, για ένα μετεωρολογικό φαινόμενο ή για ένα ανθρώπινο πλάσμα, επινοεί υπέροχες εικόνας που δίνουν το μέτρο της δημιουργικής του ιδιοφυίας. «Ο ήλιος που οξύς σαϊτεύει», «η σελήνη με το φωτεινό μάτι», «η θάλασσα ιδρώτας της γης», «η μοναχική και τυφλή νύχτα». Ακόμα κι αν πρόκειται για τον ερχομό ενός ανθρώπου στη ζωή, κάνει την υποβλητική μεταφορά: «οι σχισμές των λιβαδιών της Αφροδίτης».

ΠΗΓΕΣ: ΑΜΑΛΙΑ ΜΕΓΑΠΑΝΟΥ «Πρόσωπα και Άλλα Κύρια Ονόματα», ΛΟΥΤΣΙΑΝΟ ΝΤΕ ΚΡΕΣΕΝΤΣΟ «Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Φιλοσοφίας»,

www.evprattein.gr.