Ο αρχαίος Έλλην πεζογράφος από την Έφεσο, από το ερωτικό μυθιστόρημα του οποίου, «εμπνεύσθηκε» ο Σαίξπηρ για το «Ρωμαίος και Ιουλιέτα»: Ο Έλλην που σταυρώθηκε, τον 3ο αι. π.Χ. αλλά παρακάλεσε τους θεούς, και… σώθηκε…

Του Γιώργου Λεκάκη

Ο Ξενοφών ο Εφέσιος ήταν αρχαίος Έλλην πεζογράφος, του 3ου - 2ου αιώνα π.Χ. Καταγόταν από την Έφεσο της Ιωνίας. Αν και καμμία πληροφορία για τον Ξενοφώντα της Εφέσου δεν έχει φτάσει έως εμάς.

Επειδή όμως, δεν κάνει καμμιά αναφορά για το κάψιμο και την λεηλασία του Αρτεμισίου της Εφέσου από τους Γότθους, το 263 πΧ. άρα το έργο εγράφη πριν από αυτή την χρονολογία.

Σωζόμενο έργο του Ξενοφώντος είναι το ερωτικό / ρομαντικό μυθιστόρημα «Εφεσιακά» ή «Τα κατ' Άνθειαν και Αβροκόμην», το οποίο αποτελείτο από δέκα βιβλία – σήμερα σώζονται μόνο τα 5 .

Θεωρείται ένα από τα πρώτα μυθιστορήματα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας! Κι βάσει ύφους απευθύνεται σε μορφωμένους αναγνώστες.

Οι δύο έφηβοι πρωταγωνιστές, ζουν στην πόλη της Εφέσου. Ο Αβροκόμης (του Λυκομήδους και της Εφεσίας Θεμιστούς) είναι υπερήφανος για την ομορφιά του (όπως ο Ιππόλυτος) και περιφρονεί τον Έρωτα. Αλλά ο θεός Έρως, για να τον εκδικηθεί, τον κάνει να ερωτευτεί την όμορφη Άνθεια. Και πράγματι ερωτεύονται σε μια γιορτή για την Άρτεμη. Μη μπορώντας να ομολογήσουν τον έρωτά τους ο ένας στον άλλον, πέφτουν σε κατάθλιψη. Ο Αβροκόμης αυτοδικάζεται, αποκαλώντας τον εαυτό του «αιχμάλωτος / σκλάβος της αγάπης». Μέχρι που οι οικογένειές τους, αφού συμβουλεύονται έναν χρησμό που τους λέει για ένα δυσάρεστο μέλλον, κανονίζουν τον γάμο τους και τους στέλνουν στην Αίγυπτο για την ασφάλειά τους. Κατά την διάρκεια του ταξειδιού τους, κατά τον μήνα του μέλιτος, το ζευγάρι απάγεται από μια ομάδα πειρατών, και στην συνέχεια τους παίρνουν και τους κρύβουν, για να τους πουλήσουν ως σκλάβους, στον αρχιπειρατή, τον Άσπυρτο. Ο Αβροκόμης υπομένει ψεύτικες κατηγορίες βιασμού από την υπανδρεμένη κόρη του Ασπύρτου, που επίσης τον είχε ερωτευτεί, και αντιμετωπίζει τις τιμωρίες και τα βασανιστήρια που ακολουθούν. Η Άνθεια φυλακίζεται σε μια σπηλιά και προκαλείται από έναν ληστή, που προσπαθεί να τη βιάσει. Καταφέρνει και τον σκοτώνει. Αλλά οι άλλοι πειρατές την κλειδώνουν, σε μια στέρνα με δύο πεινασμένα σκυλιά. Μα, ο ληστής που πρέπει να την φυλάει, είναι ερωτευμένος μαζί της! Και ταΐζει τα σκυλιά για να τα κατευνάσει.

Η Άνθεια χαρίζεται ως σκλάβα σε ένα νεόνυμφο ζευγάρι, παντρεύεται τον δούλο Λάμπο, ο οποίος πωλείται σε άλλη σκλάβα στην Ανατολία.

Ο Άσπυρτος ανακαλύπτει ότι η κόρη του ήταν ερωτευμένη με τον Αβροκόμη και τον απελευθερώνει από την δουλεία του, προσλαμβάνοντας τον να διαχειρίζεται το σπίτι του.

Εν τω μεταξύ, ο Λάμπος τιμά τις επιθυμίες της Άνθειας να παραμείνει πιστή στον Αβροκόμη, αλλά στην συνέχεια λαμβάνει εντολή να την σκοτώσει. Αυτός, όμως αντίθετα, την πουλά σε ναυτικούς εμπόρους από την Κιλικία, οι οποίοι όμως με την σειρά τους ναυαγούν και αιχμαλωτίζονται από ληστές με αρχηγό τον Ιππόθοο, ο οποίος σχεδιάζει να την θυσιάσει στον θεό Άρη.

Ο Αβροκόμης σταυρώνεται, κοντά στις όχθες του Νείλου και, επάνω στον σταυρό, ζητεί από τους θεούς του ποταμού σωτηρία. Τότε μια ριπή ανέμου κάνει τον σταυρό να πέσει στον Νείλο, όπου οι κροκόδειλοι τον αφήνουν, ως εκ θαύματος, άθικτο!

Ο Αβροκόμης μαθαίνει ότι πουλήθηκε και καταφεύγει στην Κιλικία για να την βρει. Η Άνθεια, μαζί με τον Ιππόθοο, βρίσκονται σε ενέδρα αστυνομικών και είναι οι μοναδικοί επιζώντες αυτής της σύγκρουσης. Η Άνθεια συλλαμβάνεται από τον αρχηγό της αστυνομίας, Περίλαο, που την ερωτεύεται, και ο Ιππόθοος δραπετεύει, για να συναντήσει και να γίνει φίλος με τον Αβροκόμη. Οι δυο τους φεύγουν για την Ανατολία, όπου ο Ιππόθοος διηγείται στον Αβροκόμη την ιστορία της ζωής του, οπότε ο Αβροκόμης τον πείθει να τον ακολουθήσει σε μια αναζήτηση της Ανθείας. Η Ανθεία, νομίζοντας ότι ο Αβροκόμης έχει ήδη πεθάνει, ζητεί ένα θανατηφόρο φίλτρο για να αυτοκτονήσει. Της δίνουν ένα υπνωτικό και μετά τον γάμο με τον Περίλαο, η Ανθεία το πίνει. Ο Περίλαος θρηνεί γιατί πιστεύει ότι πέθανε, και την κηδεύουν. Το ίδιο βράδυ, όμως, μια ομάδα ληστών, ληστεύει τον τάφο της, την απαγάγει και σαλπάρει για την Αλεξάνδρεια…

[Βλέπουμε πως όλα τα ονόματα των ηρώων, είναι κτισμένα γύρω από τον χαρακτήρα τους, όπως και στον Όμηρο].

Γενικώς, στο έργο η περιπέτεια των νέων περνά από Σάμο, Ρόδο, Κιλικία, Αλεξάνδρεια, Σικελία πριν την επιστροφή τους στην Έφεσο…

Τελικά οι δυο τους ξαναβρίσκουν ο ένας τον άλλον και επιστρέφουν στην πατρίδα τους, την Έφεσο. Το έργο ερμηνεύεται και φιλοσοφικά ως έργον στωικισμού, αλλά και θρησκευτικά, ως παιάν προς την θεά Ίσιδα.

Το αρχαιότερο κείμενο του Ξενοφώντος - καθώς και αυτό με το επίσης ερωτικό μυθιστόρημα του Χαρίτωνος[1] της Αφροδισιάδος Καρίας Μ. Ασίας - σώζεται σε ένα μόνον χειρόγραφο, στην Λαυρεντιανή Βιβλιοθήκη της Φλωρεντίας [Florence, Biblioteca Medicea Laurenziana, Conventi Soppressi 627 ff. 70v-79][2] του 13ου αιώνα.

Η α΄ έντυπη έκδοση (editio princeps) του ελληνικού κειμένου επραγματοποιήθη από τον A. Cocchi, στο Λονδίνο, το 1726. Με πλήρη τίτλο «ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ ΕΦΕΣΙΟΥ ΤΩΝ ΚΑΤΑ ΑΝΘΙΑΝ ΚΑΙ ΑΒΡΟΚΟΜΗΝ ΕΦΕΣΙΑΚΩΝ ΛΟΓΟΙ ΠΕΝΤΕ / Xenophontis Ephesii Ephesiacorum libri V. De amoribus Anthiae et Abrocomae. Nunc primum prodeunt e vetusto codice Bibliothecae Monachorum Cassinensium Florentiae, cum Latina interpretatione Antonii Cocchii Florentini» εξεδόθη, λοιπόν, τύποις / typis Gulielmi Bowyer. Ήταν σε σχήμα 4o, σελ. Vi + 2 χ.α. + 87 + 1 λ. + 72. Στα ελληνικά και τα λατινικά.[3]

Το κείμενο του Ξενοφώντα της Εφέσου που μας έφτασε είναι μόνο μια περίληψη του μυθιστορήματός του, γραμμένο από άγνωστο άτομο.

Τα σωζόμενα 5 βιβλία του έργου θεωρούνται περίληψη – και μάλιστα σύντομη - του πρωτότυπου έργου. Επομένως, δεν έχουμε το πραγματικό κείμενο του μυθιστορήματος!

Την ερωτική ιστορία αυτού του έργου μάλλον έλαβε ο Σαίξπηρ, ως μία από τις πηγές του, για να γράψει έργο «Ρωμαίος και Ιουλιέτα».  ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 6.3.2019.

Το έργο του Ξενοφώντος έχει συμπεριληφθεί στα καλύτερα λογοτεχνικά έργα του κόσμου («Library of the World's Best Literature», 1897).

ΕΠΑΝΕΚΔΟΣΕΙΣ:

        - Από τον liodoro di Emesa, Βασιλεία, 1534.

        - Από τον Ach. Tazio, Χαϊδελβέργη, 1601

        - Από τον L. Sofista, Φλωρεντία, 1598.

        - Ιταλική μετάφραση του A, M, Salvini, 1723.

        - Από τον R. Hercher, 1858.

        - «Xénophon d'Éphèse, Les Éphésiaques ou Le Roman d'Habrocomès et d'Anthia», μτφρ. G. Dalmeyda, εκδ. Les Belles Lettres, Παρίσι, 1926.

        - μτφρ. από τα αρχαία ελληνικά S. Polyakova, I. Felenkovskaya, Goslitizdat, 1956.

        - Παπανικολάου Αντ. Δ. (επιμ.) «Xenophontis Ephesii Ephesiacorum libri V. De amoribus Anthiae et Abrocomae», εκδ. Teubner, Λειψία, 1973.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

[1] Ο μόνος επίσης αρχαίος Έλλην μυθιστοριογράφος, που δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά μετά τον Ξενοφώντα. Άμστερνταμ, 1750 – ΔΙΑΒΑΣΤΕ επίσης: Γ. Λεκάκης «Η άγνωστη Μικρά Ασία».

[2] Κώδικας μεγάλης δυσκολίας, λόγω του μεγέθους του («τσέπης: 140 φύλλα των 17,2 × 12,8 εκατ.), με μικρογραφική γραφή, με πάνω από 50 γραμμές ανά σελίδα! Περιλαμβάνει τέσσερις στους πέντε Έλληνες πεζογράφους συγκεντρωμένους σε λίγο περισσότερες από 50 σελίδες: Κατά σειρά: Λόγγος, Αχιλλέας Τάτιος [έως IV, 4], Χαρίτων, Ξενοφών Εφέσιος) και πολλά έργα βυζαντινών συγγραφέων (Θεόδωρος Β΄ Δούκας Λάσκαρης, Γεώργιος Ακροπολίτης, Συμεών Μεταφραστής, Μανουήλ Ολόβολος, Νικηφόρος Βλεμμίδης, Κωνσταντίνος Μανασσής, Χριστόφορος Μυτιληναίος , Θεόδωρος Πρόδρομος , Ιωάννης Τζέτζης, Ιωάννης Μαυρωπός, Θεόδωρος Σκουταριώτης) και Αθανάσιος ο Αλεξανδρεύς Γρηγόριος Ναζιανζηνός. Δείτε: «Introduction to Charitone of Afrodisia, The novel of Calliroe», επιμ. R. Roncali, εκδ. Rizzoli, Μιλάνο 1996.

[3] Αντίτυπα σώζονται στην Οξφόρδη (Βιβλιοθήκη Bodleian) στο Λονδίνο (Βρετανική Βιβλιοθήκη) στην Φλωρεντία (Biblioteca Riccardiana), κ.α.

ΠΗΓΗ: Λεξ. ΣΟΥΔΑΣ. CONOR.SI. 14807907. Γ. Λεκακης «Ελληνικη Βιβλιοθηκη». ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 7.3.2019.